درسنامه کامل مطالعات اجتماعی نهم فصل 12 در جست وجوی پیشرفت و رهایی از سلطهٔ خارجی

شکست های نظامی و سیاسی از روسیه و انگلستان در دوره قاجار نتایج زیان باری برای کشور ما داشت اما ایرانیان را متوجه پیشرفت های علمی و صنعتی کشورهای اروپایی کرد.

ولیعهد فتحعلی شاه و فرمانده سپاه ایران عباس میرزا در جریان جنگ با روسیه متوجه پیشرفت های علمی و صنعتی و نظامی آن کشور و دیگر کشورهای اروپایی شد.

عباس میرزا به خوبی تفاوت سپاه ایران را با ارتش روسیه که آموزش دیده و مجهز به سلاح های جدید بود تشخیص داد و به اهمیت صنایع نظامی پی برد.

عباس میرزا متوجه شد که با وجود تعداد زیاد سپاهیان ایران و دلاوری و فداکاری آنها روس ها به دلیل برخورداری از دانش و تجهیزات پیشرفته نظامی پیروز شدند.

یکی از اقدامات عباس میرزا برای پیشرفت ایران فرستادن افرادی به انگلستان برای فراگیری علوم و فنون جدید بود.

عباس میرزا برای آگاهی از اوضاع کشورهای اروپایی دستور داد کتاب هایی را در موضوع تاریخ آن کشورها به فارسی ترجمه کنند، در آن دوره  صنعت چاپ به ایران راه یافته بود.

عباس میرزا پیش از آنکه بر تخت شاهی بنشیند از دنیا رفت و فتحعلی شاه به دلیل علاقه مندی به او، پسرش محمد میرزا را به ولیعهدی برگزید.

یکی از کسانی که در دوره ی قاجار، کارهای جدی و موثری برای نوسازی و اصلاح امور ایران انجام داد، میرزا تقی خان امیر کبیر  بود.

ناصرالدین شاه در ابتدای سلطنتش امیر کبیر را به صدراعظمی منصوب کرد و در اداره ی کشور به او اختیار کامل داد.

در زمان ناصرالدین شاه حکومت قاجار با مشکلات زیر روبرو بود:

• شورش در ایالت ها 
• دخالت های خارجی
• خالی بودن خزانه 
• اختلال در امور کشوری و لشکری

امیر کبیر پس از برقرار کردن امنیت و آرامش، اقدامات اصلاحی زیر را برای مواردی انجام داد:

• نوسازی و کارآمدی تشکیلات حکومتی
• مبارزه با مفاسد اداری و اقتصادی

یکی از مهم ترین اقدامات امیر کبیر تأسیس مدرسه دارالفنون بود. او تصمیم گرفت مدرسه ای به سبک اروپایی در ایران تأسیس کند تا تعداد بیشتری از ایرلیان، علوم و فنون را در کشور بیاموزند. همچنین دستور داد معلمانی از کشورهایی جز روسیه و انگلیس برای تدریس در مدرسه دارالفنون استخدام شوند.

ناصرالدین شاه بر اثر توطئه درباریان و صاحب منصبان نالایق و سودجو دستور قتل امیر کبیر را داد.

یکی از نتایج آشنایی ایرانیان با تمدن اروپایی در دوره قاجار، ایجاد مدرسه های جدید بود.

تا اواخر حکومت ناصرالدین شاه سواد آموزی و آموزش ابتدایی در مکتب خانه ها انجام می گرفت.

افرادی پیشگام تأسیس مدرسه هایی به سبک اروپایی در ایران شدند. از جمله میرزا حسن رشدیه که در بیروت و استانبول با این نوع آموزشگاه ها و شیوه ی فعالیت آنها آشنا شده بود.

میرزا حسن رشدیه در زادگاهش تبریز و شهرهای مشهد، تهران و قم چندین مدرسه ی جدید تأسیس کرد.

کشورهای روسیه و انگلستان برای توسعه نفوذ اقتصادی خود در کشور ما به رقابت پرداختند. اوج این رقابت ها در دوره ناصرالدین شاه بود و در نتیجه آن، روسیه و انگلستان امتیازهای اقتصادی مهمی در ایران دست یافتند.

صنعت و بازرگانی کشور ما با واگذاری این امتیاز ها آسیب فراوانی دید.

در دوره ناصرالدین شاه  شرکت های بازرگانی خارجی در بیشتر شهرهای ایران به خرید و فروش مشغول شدند و این شرکت ها معمولا کالاهای اروپایی را بدون پرداخت حقوق گمرکی یا با حقوق گمرکی بسیار ناچیز وارد کشور می کردند. به همین دلیل تولیدات داخلی قادر به رقابت با آنها نبودند.

رهبری اعتراض های مردمی را روحانیون که از گروه های مورد احترام و اعتماد جامعه ی ایران در عصر قاجار بودند بر عهده داشتند.

یکی از گسترده ترین جنبش های اجتماعی که در اعتراض به واگذاری امتیازهای اقتصادی به بیگانگان شکل گرفت، نهضت تنباکو بود.

در دوره ناصرالدین شاه، یک نفر انگلیسی به نام تالبوت با پرداخت رشوه به درباریان امتیاز انحصاری خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران را به مدت پنجاه سال به دست آورد.

بر اساس امتیاز انحصاری توتون و تنباکو ایرانیان نمی توانستند محصول توتون و تنباکوی خود رابه کسی غیر از تالبوت بفروشند. در مقابل، تالبوت نیز تعهد کرده بود که هر سال 1500 لیره انگلیس به همراه یک چهارم سود سالانه خود را به حکومت ایران پرداخت کند.

مردم به ویژه بازرگانان با آگاهی از نتایج این امتیاز شروع به اعتراض و مخالفت کردند.

روحانیون در صف مقدم این اعتراض قرار گرفتند و خواهان لغو امتیاز تنباکو شدند.

آیت الله میرزا حسن شیرازی مرجع تقلید شیعیان در سامرا در حمایت از نهضت، استفاده از توتون و تنباکو را حرام اعلام کرد.

حکم شرعی آیت الله شیرازی سبب شد که مردم و حتی کارکنان کاخ ناصرالدین شاه قلیان ها را بشکنند و مقدار زیادی توتون و تنباکو را به آتش بکشند و ناصر الدین شاه مجبور به لغو امتیاز و پرداخت غرامت و خسارت به تالبوت شد.

نهضت تنباکو نخستین حرکت جدی مردم ایران برای رهایی از نفوذ و سلطه خارجی و ایستادگی در برابر ستم داخلی بود.

پیروزی این نهضت حس اعتماد به نفس روحیه مقاومت و مبارزه را در مردم تقویت کرد.