درسنامه کامل سلامت و بهداشت فصل 1 سلامت چیست؟

لغتنامه دهخدا : سلامت = بی عیب شدن

فرهنگ فارسی معین : سلامت = رهایی یافتن

بقراط: سلامت عبارت است از تعادل بین اخلاط چهارگانه : صفرا، سودا، بلغم، خون.

ابن سینا : سلامت سِرش و حالتی است که در آن اعمال بدن به درستی سر می زند، سلامت نقطه مقابل بیماری نیست.

دانشمندان طب سنتی به پیروی از بقراط : سلامت ناشی از تعادل میان اخلاط چهارگانه؛ سردی،گرمی، خشکی، تَری می باشد.

سازمان بهداشت  (WHO=World Health Organization ) : سلامت فقط نداشتن بیماری و نقص عضو نیست، بلکه برخورداری از تأمین رفاه جسمی، روانی و اجتماعی است.
در ادامه می خواهیم دیدگاه اسلام را درباره ((سلامت)) مورد بررسی قرار دهیم، اما قبل از آن  توضیحاتی ضروری می باشد .

در فرهنگ متعالی اسلام ((سلامت )) به عنوان یک ارزش مطرح شده و با تعییرات لطیفی همچون برترین نعمت ها، حَسَنه دنیا،نعمتی که انسان از شکر آن عاجز است و ده ها عنوان دیگر، توصیف شده و اهمیّت آن گوشزد شده است.
 با توجه به دیدگاه اسلام، تعریف سازمان بهداشت جهانی از ((سلامت)) کامل نیست،زیرا از یک جنبه بسیار مهم در تعریف سلامت غفلت شده و آن جنبه معنوی است.

در اسلام، انسان موجودی است که هم جسم دارد و هم روح، و این دو با هم در ارتباط هستند و از هم تاثیر می پذیرند، همچنین بدن انسان هدیه و امانت الهی برای تکامل روح به حساب می آید.
حضرت علی در حکمت 388 نهج البلاغه می فرماید :((بدانید یکی از بلاها تهی دستی است و سخت تر از آن بیماری تن است و سخت تر از آن بیماری دل است. بدانید یکی از نعمت ها ثروت و بهتر از آن سلامت بدن است و بهتر از آن تقوای دل است.))

بر اساس این توضیحات، در قسمت بعد تعریف جامعی از ((سلامت)) که همان تعریف از دیدگاه اسلام می باشد ارائه می شود.

سلامت کیفیتی از زندگی است که در آن فرد از 4 بُعد سلامت یعنی؛ سلامت جسمی، سلامتی روانی– عاطفی، سلامت خانوادگی – اجتماعی و سلامت معنوی برخوردار است.

در این تعریف، سلامت گستره وسیعی دارد، امری پویا و فرایندی دائما در حال دگرگونی است که روز به روز بر دامنه مفهومی آن افزوده می شود.

امروزه ((سلامت و بهداشت)) به عنوان یک امر زیر بنایی و مهم و عامل اساسی و مؤثر در توسعه  فردی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و اقتصادی در همه جوامع مطرح است. تأمین سلامت افراد جامعه از وظایف اولیه همه حکومت هاست و قوانین وپیمان نامه های بین المللی همچون سازمان جهانی بهداشت و قوانین اساسی کشور ها، از جمله قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بر توسعه بهداشت در جوامع تأکید دارند.

سازمان بهداشت جهانی یکی از آژانس های تخصصی سازمان ملل متحد است که نقش یک مرجعیت سازمان دهنده را در حفظ و توسعه بهداشت جهانی ایفا می کند. این آژانس در 9 آوریل سال 1948 در ژنو، پایتخت سوئیس، تأسیس شد. هدف ای سازمان در اساس نامه آن، دستیابی مردم به بیشترین سطح سلامت ممکن بیان شده است. وظیفه اصلی این سازمان مبارزه با بیماری ها به خصوص بیماری های مسری شایع و ارتقای سلامت عمومی مردم جهان است.

توجه کنید که؛ دو کلمه سلامت و بهداشت، هم معنی و مترادف نیستند.
بهداشت عبارت است از انجام کارها و رعایت اصولی که باعث:
تأمین سلامت، حفظ سلامت، افزایش و بالا بردن سطح سلامت می گردد.
به عنوان مثال در دوران شیوع کرونا، پرهیز از حضور در اماکن پرخطر، شستن و ضدعفونی کردن دست ها و زدن ماسک و... کارهایی هستند که برای در امان ماندن و حفظ سلامتی باید انجام دهیم.

یک فرد بیمار برای به دست آوردن سلامت خود باید درمان شود و بعد از درمان شدن با رعایت بهداشت در جهت سالم ماندن خود کوشا باشد. بنا به دلایل متعدد پیشگیری کردن از بیماری همیشه بهتر از درمان بیماری است که در ادامه بخشی از این دلایل را مرور می کنیم :
1 - در پیشگیری، کارهایی که انجام می شوند بسیار آسان تر، کم هزینه تر، حتی بی هزینه و اطمینان بخش تر هستند. اما درمان مشکل تر و پرهزینه تر است و با در و رنج نیز همراه است؛ حتّی آینده بیمار نیز موجب نگرانی است.

2- در پیشگیری، زمان آموزش های پیشگیرانه بسیار کوتاه و برای همه و با هر سطح معلومات، با هزینه بسیار کم میسّر است.اما در درمان تربیت نیروی انسانی برای خدمات درمانی مستلزم صرف وقت زیاد و هزینه فراوان است.

3- در پیشگیری، اغلب نیازی به منابع خارجی – برای تهیه مواد و دارو ها و تجهیزات – وجود ندارد.

4- درمان مستلزم مصرف دارو هایی است که معمولاً با عوارض جانبی همراه است. اما در پیشگیری چنین مسائل و مشکلاتی وجود ندارد.

5- در پیشگیری، با استفاده از خدمات بهداشتی به آسانی و ساده ترین شیوه می توان از وقوع بیماری و پیامد های ناشی از آن جلوگیری نمود. اما درمان بیماری ها غالباً از دست دادن فرصت کار و فعالیت در طول بیماری و دوره نقاهت و گاهی با ابتلا به بیماری های دیگر و عوارضی مانند نقص عضو همراه است.

سلامت مفهومی چند وجهی (با وجه های جسمانی، خانوادگی-اجتماعی، روانی-عاطفی، معنوی) و در عین حال یکپارچه است که وجه های مختلف آن کاملاً بر هم تأثیر می گذارند و در تعامل با یکدیگر سلامت فرد را تضمین می کنند.
به عبارت دیگر، ابعاد سلامتی عملاً قابل تفکیک از هم نیستند، چنان که برخی افراد با وجود اینکه علامت آشکاری از یک بیماری جسمی و روانی ندارد ولی با قدری توجه در رفتار آنها می توان خستگی، اضطراب، افسردگی، ناامیدی و عدم رضایت را در وجودشان مشاهده کرد که می تواند سلامت آنها را تهدید کند .

سلامت جسمانی قابل درک ترین بعد سلامت است که آسان تر از ابعاد دیگر می توان آن را مشاهده کرد.
سلامت جسمانی بیانگر عملکرد درست بخش های مختلف بدن و هماهنگی آنها با هم است.
از نظر زیست شناسی عملکرد مناسب سلول ها و اعضای بدن و هماهنگی آنها با هم به معنای سلامت جسمانی است.
ویژگی ها و نشانه های افراد برخوردار از سلامت جسمانی :
ا- ظاهر خوب و طبیعی
2 - وزن مناسب
3 - اندام متناسب
4 - حرکات بدنی هماهنگ
5 - اشتهای کافی
6 -خواب راحت و منظم
7 - اجابت مزاج (دفع مدفوع)منظم
8 - طبیعی بودن نبض و فشار خون
9 - افزایش مناسب وزن در سنین رشد
10 - وزن نسبتاً ثابت در سنین بالاتر و ... .

سلامت روانی تنها نداشتن بیماری روانی نیست، بلکه داشتن قدرت تطابق با شرایط محیطی و بروز عکس العمل مناسب از فرد در برابر مشکلات و حوادث زندگی را نیز شامل می شود. مدیریت هیجان، آرامش و شناخت خود، از اصول سلامت روان هستند .
به عبارت دیگر : این که شخصی بیماری روانی نداشته باشد دلیل بر سلامت روانی او نیست، فردی از سلامت روان برخورداراست که توانایی سازگاری با شرایط محیط های مختلف را داشته باشد و یا هنگامی که مشکلی برای او پیش می آید یا دچار حادثه ای می شود بتواند آرامش خود را حفظ کند، بر خود مسلط باشد و از انجام رفتار های ناخواسته و غیر منطقی خودداری کند و همه شرایط را به بهترین نحو مدیریت کند. ویژگی ها و نشانه های افراد برخوردار از سلامت روانی :
1 – با خود و دیگران سازگار هستند
2 – در برخورد با مسائل از قضاوت نسبتاً صحیح برخوردار هستند .
3 – روحیه انتقادپذیر ی دارند.
4 – در برخورد با مشکلات عملکرد مناسب دارند.

شخصی ازسلامت اجتماعی برخوردار است که از مهارتها و عملکردهای اجتماعی مناسب برخوردار باشد و به عنوان عضوی از جامعه بزرگتر ( خانواده ، مدرسه ، محیط کار و ... ) از خود شناخت لازم و کافی داشته باشد .
ویژگی ها و نشانه های افراد برخوردار از سلامت اجتماعی :
1 – از طیف وسیعی از ارتباطات با خانواده ، دوستان و آشنایان برخوردار هستند .
2 – با دوستان صمیمی خود ارتباط و تعامل سالم دارند .
3 – به حرف های دیگران گوش می دهند و مکنونات قلبی ( حرف های دل ) خود را ابراز میکنند .
4 – با دیگران پیوندها و دوستی های سالم تشکیل میدهند .
5 – در جامعه به شکلی قابل قبول و مسئولانه عمل میکنند و جایگاه خوبی برای خود به دست می آورند .
6 – نقش های اجتماعی خود را توأم با احساس آرامش و رضایتمندی انجام میدهند.

( تعریف خارج از کتاب ) سلامت معنوی به عنوان احساسی درونی و رضایت بخش توام با ارتباطات سازنده با خود و دیگران و وجود متعالی در چهارچوبِ فرهنگیِ خاصِ هر جامعه تعریف میشود که به معنادار کردن زندگی و مرگ می انجامد.
یکی از دلایل ابتلای افراد به بیمار یهای روحی -روانی که به دنبال خود مشکلات جسمانی و اجتماعی را نیز به بار می آورد ، داشتن احساس پوچی و بی هدفی در زندگی است که خود ناشی از نداشت سلامت معنوی است.
ویژگیها و نشانه های افراد برخوردار از سلامت معنوی :
1 – در زندگی اهداف اساسی دارند .
2 – فراتر از این دنیا ، جهان معنوی را هم مدنظر دارند .
3 – آرامش دارند و این آرامش را به دیگران نیز منتقل میکنند .
4 – از سطح بالایی از ایمان به خدا برخوردار هستند .
5 – به زندگی امیدوار هستند ، کمال جو هستند و زندگی هدفمندی دارند .
6 – احساس تعهد میکنند و به اخلاقیات پایبند می باشند .

عوامل مختلفی بر سلامت افراد در طول زندگی شان تأثیر دارند که این عوامل ممکن است سلامت را تقویت کنند یا آن را تهدید کنند .
چهار عامل کلی مؤثر بر سلامت عبارت اند از :
1 – سبک زندگی
2 – عوامل ژنتیکی و فردی
3 – عوامل محیطی
4 – دسترسی به خدمات بهداشتی

سبک زندگي به معناي شيوه زندگي خاص يک فرد ، گروه ، يا جامعه است . اين اصطلاح نخستين بار توسط آلفرد آدلر روانشناس اتريشي استفاده شد . سبک زندگي شامل ؛ معيشت ، تحرك ، تفريح و شيوه هاي گذراندن اوقات فراغت ، الگوي خريد و مصرف ، استفاده از محصولات تکنولوژيک و ...ميباشد .
به عنوان مثال کسي که در زندگي روزانه خود ورزش را مورد توجه قرار ميدهد ، اين امر موجب تقويت سلامت او مي شود و برعکس فردي که دخانيات مصرف ميکند با اين کار سلامت خود را مورد تهديد قرار ميدهد .

ژنتیک خوب و قوی میتواند باعث به وجود آمدن بدنی مقاوم ، خوش فرم و ... و مقاومت بدن فرد در برابر میکروب باکتر ی ، ویروس و... باشد و برعکس آن نیز صادق است .
ژنتیک روی قد ، وزن ، رنگ پوست و ... اثرگذار است . سابقه فامیلی ابتلا به بیماریها هم میتواند بیماری را در ژنتیک فرد به ودیعه قرارداده باشد . مثلاً فردی که به طور ارثی از دندانهای سالم و محکم برخوردار است ، عامل ژنتیک تقویت کننده سلامت دهان و دندان اوست ؛ برعکس ، فردی که در خانوادهای با سابقه ژنتیکی بیماری قلبی-عروقی متولد می شود احتمال ابتلای او به این بیماری بیشتراست. عوامل فردی همچون سن ، جنس ، شغل ، طبقه اجتماعی و... نیز بر سلامت فرد مؤثر است .

عوامل محیطی از مهمترین عوامل تاثیر گذار بر روی سلامتی هستند . نقش عوامل محیطی در سلامتی انسان و بروز بیماری های مختلف ، غیر قابل اجتناب است و این عوامل باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرند . محیط از یک طرف به عنوان عاملی جداگانه بر سلامتی اثر میگذارد و از طرف دیگر بر روی خصوصیات فردی نظیر شیوه های زندگی ، وضعیت ایمنی و همچنین خصوصیات رفتار ی تاثیر دارد .
از جمله عوامل تشکیل دهنده محیط زندگی عبارتند از : آب ، خاك ، هوا ، عوامل اقتصادی اجتماعی ، شرایط زندگی ، امکانات ، تسهیلات آموزشی ، نحوه ارتباطات ، آگاهیها ، وضعیت اشتغال ، درآمد، امنیت و ...

در یک جامعه هر چه خدمات بهداشتی – درمانی ارائه شده به مردم بیشتر و بهتر و کم هزینه تر(رایگان ) باشد آن جامعه از سلامت بالاتر ی برخوردار است .
اقدامات پیشگیری از طریق انجام واکسیناسیون ، تأمین آب سالم آشامیدنی ، مراقبت از گروههای آسیب پذیر مانند مادران و کودکان و نیز توزیع عادلانه خدمات سلامت و ... نقش مهمی در سلامت افراد دارد .
مثلاً ؛ در مقایسه با کشورهایی که دارای امکانات بیشتر ی هستند ، کسانی که در کشورهای محروم و فقیر زندگی میکنند به دلیل عدم دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی کافی ، بیشتر در معرض عوامل تهدید کننده سلامت قرار دارند .