گام به گام کتاب تاریخ (1) ایران و جهان باستان

مشخص کنید واژۀ تاریخ در هریک از جمله های زیر چه معنایی دارد.

الف) تاریخ را باید به شیوۀ علمی و روشمند نوشت.

ب) هنوز تاریخ برگزاری انتخابات شورای دانش آموزی مدرسه، تعیین نشده است.

پ) تاریخ باستان مملو از جنگ و کشورگشایی است.

الف) علم

ب) روز

پ) مجموعه حوادث و رویداد

با توجه به مطالب سنگ نوشته بیستون، دلیل بیاورید که چرا این سنگ نوشته به عنوان یک سند تاریخی معتبر محسوب می شود.

به دلیل اینکه علاوه بر قدمت تاریخی آن، محتوای نوشته ها مربوط به دوران خود پادشاه بوده و به دلیل ماهیت این اثر (نوشته شدن بر روی سنگ) امکان تحریف مطالب آن در طول زمان صورت نگرفته، همچنین این اثر نشان دهنده توجه ایرانیان به نگارش آثار و فعالیت هایشان است.

الف) به چند گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه یک موضوع تحقیق دربارۀ تاریخ ایران باستان با ویژگی هایی که برشمرده شد، ارائه دهید.

ب) فرض کنید می خواهید دربارۀ اهمیت و نقش جادۀ ابریشم در دورۀ ساسانیان تحقیق کنید. با همفکری، پرسش های این تحقیق را کامل نمایید.

1) جادۀ ابریشم از چه کشورها و سرزمین هایی می گذشت؟

2) ..............................................................

3) ..............................................................

4) ...........................................................................................

5) جادۀ ابریشم چه اهمیت و نقشی در روابط فرهنگی ایران با دیگر کشورها داشت؟

الف) موضوعاتی مانند : زندگی اجتماعی و اقتصادی اعتقادات مذهبی، نوع خوراک و پوشاک جامعه ایرانی و روابط خارجی حکومت ها در هر یک از دوره های هخامنشیان، اشکانیان و یا ساسانیان، جایگاه مذهب، آموزش و پرورش در عهد باستان و ... .

ب) 1) جادۀ ابریشم از چه کشورها و سرزمین هایی می گذشت؟

 2) چه نوع کالاهای بازرگانی از طریق جاده ابریشم داد و ستد می شد؟

3) جاده ابریشم از چه جهاتی به اقتصاد ایران کمک می کرد؟

4) امنیت جاده ابریشم چگونه تامین می شد؟

5) جادۀ ابریشم چه اهمیت و نقشی در روابط فرهنگی ایران با دیگر کشورها داشت؟

با مراجعه به کتابخانه مدرسه، محلّه یا کتابخانه شخصی خود، یکی از منابع دست اول یا دست دوم را انتخاب کرده، سپس موضوعی از آن کتاب را تعیین نمایید و مطابق نمونه فیش صفحه بعد، فیش برداری کنید.

موضوع اصلی را با توجه به علاقه خود تعیین کرده و موضوع فرعی را با توجه به آن تعیین می کنیم و در فیش، موارد خواسته شده را کامل کنید.

مراحل پژوهش تاریخ را تکمیل کنید.

پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

تصاویر بالا را به دقت نگاه کنید و بگویید چرا هر یک از آنها، منبع دست اول برای دوره خود هستند.

سکه اشکانی : حاوی اطلاعات مهمی از آن دوره است.

منشور کوروش : افکار و شخصیت فرمانروا و رابطه اش با مردم را به طور واضح بیان می کند.

طاق بستان : نشان دهنده اعتقادات شخص پادشاه (خسرو پرویز) و معماری آن بیانگر طرح ها و هنر عصر ساسانی است.

به طور کلی به دلیل این که بیانگر دقیق حال و اوضاع زمان خویش است.

به تصویر بالا دقت کنید و بگویید چرا بازگرداندن اشیای تاریخی به کشور اقدامی مهم و ارزشمند است؟

زیرا این اشیا بخشی از هویت و شناسنامه ملی کشور محسوب می شوند و می توانند به عنوان منابع دست اول به پژوهش های تاریخی کمک کنند و یا در تکمیل اطلاعات دوره های تاریخی موثر واقع شوند. بدین ترتیب باید در حفظ و نگهداری آن کوشا و سهیم باشیم.

1) علم تاریخ را تعریف کنید.

2) قلمرو و هدف علم تاریخ را بیان نمایید.

3) تفاوت های تاریخ نگاری نوین را با وقایع نگاری توضیح دهید.

4) منابع دست اوّل پژوهش در تاریخ، چه ویژگی هایی دارند؟

5) تاریخ چگونه به فهم زمان حال و درک مسائل پیشِ رویِ انسان ها و جوامع کمک می کند؟

6) تأثیر تاریخ را بر میهن دوستی و تقویت هویت ملّی توضیح دهید.

1) علمی است که به وسیله آن رویدادهای گذشته براساس شواهدومدارک مطالعه وتحلیل می شوند.

2) شناخت وآگاهی نسبت به زندگی اجتماعی در گذشته است که شامل جنبه های فکری، مذهبی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، علمی، حقوقی وهنری می شوند.

3) در وقایع نگاری اغلب به تنظیم ، ثبت ونگارش وقایع پرداخته میشودوتوجه خاصی به بررسی علل، آثار ونتایج رویدادهای تاریخ نیست وعمده تمرکزوقایع نگاران بربیان حوادث سیاسی ونظامی وشرح حال فرمانروایان می باشد وبه مسائل اجتماعی ، اقتصادی وفرهنگ اهمیتی داده نمی شود اما در تاریخ نویسی نوین برخلاف روش فوق ، اساس کار بر سنجش دقیق منابع، استنادبه اسنادومدارک معتبر ودوری از داستان پردازی است به علاوه تمام جنبه های زندگی مردم مورد بررسی قرار گرفته ورخدادها مورد بررسی وتحلیل قرار میگیرند ودر پژوهش های تاریخی ازیافته های علوم وفنون مختلف هم استفاده می شود.

4) اولا از نظر زمانی این آثار در زمان وقوع حادثه یا نزدیک ترین زمان به وقوع آن رخداد نوشته شده اند ثانیا منابع دست اول متنوع بوده و شامل بنا ها ، ابزارها ، اشیا، سنگ نوشته ها ، سکه وهر وسیله ای که از گذشته به جای مانده است ، می گردند لذا مورخان در جهت دسترسی به این منابع با مشکل روبرو نخواهد شد.

5) تاریخ با ارائه شواهد و نمونه های عینی به ما کمک می کند که بفهمیم جوامع بشری چگونه وتحت تأثیر چه شرایطی به وجود آمده یا پیشرفت کرده تا به وضع کنونی رسیده است وما چگونه می توانیم با بهره گیری از آن افق آینده را نیز ترسیم نمایید.

6) الف) آگاهی افراد جامعه نسبت به گذشته مشترکشان باعث خود آگاهی ویگانگی افراد می شود.

ب) آگاهی تاریخی ایرانیان به گذشته خود به همراه زبان فارسی وفرهنگ ایرانی نقش زیادی در حفظ موجودیت وهویت آنان در طول تاریخ داشته است.

ج) اطلاع از گذشته موجب ارزش واهمیت دادن به میراث های فرهنگی ما شده وکمک می کند که میراث فرهنگی را به عنوان بخشی از هویت وشناسنامه ملی خویش دانسته ودر نگهداری آن کوشا باشید

با استفاده از تقویم، اسامی ماه های جدول بالا را تکمیل کنید.

پاسخ به صورت یر خواهد بود:

الف) برداشت شما از معانی اسامی روزها در گاه شماری اوستایی چیست؟

ب) به جدول صفحۀ قبل نگاه کنید و بگویید نام چه تعداد از روزهای ماه، با نام ماه های گاه شماری اوستایی یکسان است؟ با راهنمایی دبیر خود، مشخص کنید هم زمانی روز و ماه در این گاه شماری با چه رویدادی همراه بود؟

پ) محاسبه کبیسه در گاه شماری اوستایی چگونه انجام می شد؟

الف) اعتقادات برگرفته از آیین زرتشتی که در آن احترام به آفریدگار و اصول پاک اندیشی و درست کرداری و نیز جایگاه عناصر طبیعی (آب، باد، آتش و خاک) محترم شمرده می شد.

ب) نام جهارده روز با نام ماه های گاه شماری اوستایی مطابقت دارد.

پ) با تغییرات طبیعت، جلوس پادشاهان و یا اعتقادات مذهبی

الف) با استفاده از فرمول های تطبیق و تبدیل سال های میلادی، هجری قمری و هجری شمسی که دبیر محترم در اختیار شما قرار می دهد، چند نمونه تطبیق و تبدیل سال های میلادی، هجری شمسی و هجری قمری را انجام دهید.

ب) چه نوع گاه شماری هایی در تصویر بالا مشاهده می کنید؟ زاد روز خود را با این گاه شماری ها بنویسید.

الف) برای تبدیل سال شمسی به میلادی، سال شمسی را با عدد 621 (در صورتی که ماه آن قبل از 11 دی باشد) و یا با عدد 622 (در صورتی که ماه آن بین 11 دی تا 30 اسفند باشد) جمع می کنیم.

مثلا سال 1350 هجری شمسی (سوم اسفند) را وقتی بخواهیم به سال میلادی تبدیل کنیم : میلادی

1972 = 1350 + 622

فرمول تبدیل سال قمری به میلادی (3233+622=سال میلادی)

مثلا زادروز فردی سال 1380 است و می خواهد این تاریخ شمسی را به سال میلادی تبدیل کند :

2002 = 1380 + 622

ب) گاه شماری شمسی، میلادی و قمری

با راهنمایی دبیر و همفکری با یکدیگر، توضیح دهید که تقسیم بندی های ردیف های ب، پ و ث براساس چه معیارهایی انجام گرفته است.

ردیف ب : نوع ابزار شکار و کار

ردیف پ : شیوه زندگی از طبیعت گردی تا کشت و زرع

ردیف ت : ورود اسلام به سرزمین ایران

با راهنمایی دبیر خود رویدادهای زیر را بر روی نمودار خط زمان نشان دهید.

1) 559 ق.م. : به قدرت رسیدن کورش در پارس

2) 539 ق.م. : فتح مسالمت آمیز بابل توسط سپاه هخامنشی و صدور منشور کورش

3) 53 ق.م. : شکست کراسوس سردار معروف روم از سورنا سردار ایرانی

4) 224 م. : پیروزی اردشیر ساسانی بر آخرین پادشاه اشکانی

5) 651 م. : مرگ یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی

پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

1) چرا زمان و مکان، دو رکن علم تاریخ به شمار می روند؟

2) دو مورد از تفاو تها و شباه تهای تقویم اوستایی با تقویم هجری شمسی را توضیح دهید.

3) پنج مورد از عوامل جغرافیایی و محیطی را که بر رویدادهای تاریخی اثرگذار بود هاند، فهرست کنید.

4) دو رویداد تاریخی را که عوامل جغرافیایی در آن نقش مهمی داشته اند، مثال بزنید.

5) چگونه می توانیم از نقشه های تاریخی در مطالعۀ تاریخ استفاده کنیم؟

1) زیرا بدون آگاهی از زمان ومکان رویدادها نمی توان به درک منطقی ودرستی از تاریخ دست یافت.

2) تفاوت ها : درگاه شماری اوستایی سال کبیسه مشخص نبود لذا برای رفع مشکل، هر 120 سال یک ماه به دوازده ماه سال اضافه می کردند در صورتی که در گاه شماری هجری شمسی هر 4 سال یک بارتکرار شده و یک روز به ماه آخر سال اضافه می گردد. مبدأ گاه شماری اوستایی به تخت نشستن هر پادشاه بود درصورتی که در گاه شماری هجری شمسی اعتدال بهاری مد نظر است.

شباهت ها : در هر دو گاه شماری سال به دوازده ماه تقسیم شده است – نام ماه های سال نیز برگرفته از اسامی ایزدان زرتشتی می باشد.

3) آب و خاک – پستی و بلندی ها – آب و هوا - موقعیت سرزمینی وارتباطی - دسترسی به دریاها و آب های آزاد

4) شکل گیری و توسعه تمدن های باستانی بین النهرین، مصر، هند، ایران و ... مطرح شدن روز ملی خلیج فارس در تقویم ایران.

5) امروزه از نقشه های تاریخی برای ارائه اطلاعات اقتصادی - اجتماعی – فرهنگی – جمعیتی و دیگر جلوه های حیات اجتماعی انسان در گذشته استفاده می شود

اشیای آرامگاه توتنخامون و نقاشی غار لاسکو را به دقت ملاحظه کنید و با همفکری به پرسش های زیر پاسخ دهید.

الف) به نظر شما، باستان شناسان با بررسی اشیای صفحه قبل و نقاشی بالا، به چه اطلاعاتی دربارۀ مردمان گذشته دست می یابند؟

ب) این اطلاعات چه اهمیتی در شناخت گذشته دارد؟

الف) نگرش مردمان گذشته مسئله زندگی و مرگ، شناخت نیازهای اولیه بشر و اولویت آن، نوع خوراک و شیوه زندگی مردم، اعتقادات، هنر و فرهنگ و ...

ب) اطلاعاتی در مورد اعتقادات و نگرش های مردم گذشته که برایشان جنبه حیاتی و کارکردی در زندگی داشت به ما ارائه می دهد و همچنین منبع ارزشمندی برای مطالعه و شناخت زندگی مردمان دوران پیش از تاریخ به شمار می رود.

به تصویر سر در موزۀ ایران باستان با دقت نگاه کنید و بگویید معماری آن با الگوگیری از کدام بنای تاریخی، طراحی شده است؟

ایوان کسری (طاق کسری)

با راهنمایی دبیر خود دربارۀ دلایل اهمیت کاوش های باستان شناسی در مطالعه و شناخت دوران پیش از تاریخ، گفت وگو نمایید.

به دلیل آن که در دوران پیش از تاریخ آثار مکتوبی پیدا نشده، لذا اطلاعات تاریخی از آن دوران ناقص است، اما علم باستان شناسی در تکمیل انواع اطلاعات مربوط به این دوره مانند نوع سکونت گاه های انسان نخستین، چگونگی شکل گیری زندگی اجتماعی، ابزار، خوراک، کشاورزی و خانه سازی و شهرنشینی نقش مهمی دارد.

اهمیت درس باستان شناسی و تأثیر محتوای آن بر خود را در قالب یک گزارش کوتاه بیان کنید.

یافته های باستان شناسی این امکان را فراهم می آورد که فرد از جنبه های فرهنگی، هنری، اقتصادی، اجتماعی و ... زندگی انسان های گذشته آشنا شود و حوزه اطلاعاتش وسیع تر شود.

1) موضوع و هدف علم باستان شناسی چیست؟

2) مراحل کار باستان شناسان را به ترتیب بیان کنید.

3) چرا گورستان ها و آرامگاه ها یکی از محوطه های باستانی محسوب می شوند؟

4) به نظر شما، چرا حفظ و مرمَّت آثار باستانی و میراث فرهنگی، وظیفه ای ملّی و جهانی است؟

5) نقش و اهمیت علم باستان شناسی را در شناخت دورۀ تاریخی توضیح دهید.

1) علمی است که آثار باستانی وتاریخی را به منظور شناخت فرهنگ وشیوه زندگی انسان ها وجوامع گذشته، مطالعه وبررسی می کند.

هدف : شناخت انسان و پژوهش در فرهنگ او

2) الف) شناسایی و کشف    ب) حفاری     پ) استخراج وتنظیم اطلاعات

3) زیرا اشیایی که از داخل گورهای باستانی به دست آمده ودر موزه ها به نمایش گذاشته شده اند یکی از جذاب ترین وپر بیننده ترین آثار موزه ای هستند. این اشیاوهمچنین شیوه تدفین مردگان، معماری ومصالح بکار رفته در آرامگاه ها، اطلاعات ارزنده ای در حوزه های مختلف ارائه می دهند.

4) زیرا آثار باستانی مربوط به تاریخ فرهنگی، هنری تمام ملت هاست و در صورت سهل انگاری مردم هویت فرهنگی و تاریخی اقوام یا شناسنامه ملی آن ها از بین می رود.

5) منابع مکتوب برای شناخت کامل این دوره کافی نیست از سوی دیگر عمده اطلاعات منابع نوشتاری مربوط به رویدادهای سیاسی و نظامی و شرح اقدامات فرمانروایان است بنابراین کاوش های باستان شناسی ویافته های آن ها به مورخان کمک زیادی می کند که ابعاد مختلف زندگی مردمان گذشته را بهتر بشناسند.

با همفکری: الف) دو مورد از تأثیرات آتش بر زندگی انسان های نخستین را بیان کنید.

ب) توضیح دهید چرا آشنایی با آتش، شرایط مناسبی برای انسان، جهت زندگی در مناطق غیراستوایی پدید آورد؟

الف) به کار گرفتن آن برای پخت و پز، تبدیل تاریکی به روشنایی و سردی به گرمی، کاهش ترس انسان از طبیعت و برقراری ارتباط با محیط.

ب) به دلیل اینکه مناطق غیر استوایی هوا نسبت به مناطق استوایی سردتر است نیاز به وجود آتش لازم بود، به دنبال آشنایی با آتش امکان یکجانشینی و کشاورزی در این مناطق مهیا شد.

با همفکری: الف) بگویید به چه دلیل باستان شناسان، کهن ترین دوران زندگی انسان را عصر سنگ نامیده اند.

ب) به تصاویر ابزارهای سنگی و نمودار خط زمان دقت کنید و توضیح دهید: باستان شناسان براساس چه معیاری، دورةپارینه سنگی را به دوره های قدیم، میانه و جدید تقسیم کرده اند؟

الف) چون سنگ تنها ابزار انسان برای شکار و دفاع از خود در برابر حیوانات وحشی محسوب می شد که هم ساده و هم فراوان بود.

ب) با توجه به توع و تکامل ابزارهایی که از سنگ تهیه کرده اند

به نقشه دقت کنید و سپس ارتباط میان شرایط جغرافیایی و نخستین جوامع شبانی و کشاورزی را توضیح دهید.

مناطقی که دارای وضعیت بارش مناسب و منابع آب کافی (مانند رودخانه و ...) بودند، مورد توجه انسان ها قرار گرفت و به کارهای کشاورزی و دامداری میل پیدا کردند و این خود موجب پدید آمدن روستاها و شهرها شد.

1) سه تفاوت عمدۀ دورۀ گردآوری خوراک با دورۀ تولید خوراک را بنویسید.

2) ابداع کشاورزی چه پیامدهای مهمی برای بشر داشت؟

3) تأثیر و نقش شرایط طبیعی و اقلیمی بین النهرین و مصر را در شکل گیری تمدن به شکل مقایسه ای توضیح دهید.

4) شباهت ها و تفاوت های دین سومریان و مصریان باستان را با ذکر دلیل بیان کنید.

5) تأثیر حمورابی را بر تمدن بین النهرین، شرح دهید.

1) دردوره گردآوری خوراک :

* از پناهگاه های طبیعی برای حفظ جان خود بهره می بردند.

* برای ساختن ابزار فقط از سنگ استفاده می کردند.

* قادر به حرف زدن نبودند و برای انجام کارهای دسته جمعی به گونه ای خاص با هم ارتباط برقرار می کردند.

ولی در دوره تولید خوراک:

* سکونت گاه داشتند و به کارهایی چون کشاورزی و اهلی کردن حیوانات می پرداختند.

* علاوه بر این که فن ساخت ابزارها را ترقی دادند از چرخ نیز استفاده می کردند.

* توانایی بشر در سخن گفتن و اندیشیدن تکامل یافت.

2) الف) کشاورزان از دوره گردی دست برداشته و نخستین روستاها را ایجاد کردند.

ب) به دلیل تولید اضافه محصولات کشاورزی، فعالیت های دیگری به همراه تخصص و مهارت رونق گرفت.

ج) داد و ستد میان روستاها رونق یافت و زمینه آشنایی مردم با یکدیگر فراهم شد.

3) از آنجا که در بین النهرین به دلیل کمبود بارندگی امکان کاشت دیم وجود نداشت ساکنان این منطقه با حفر آبراه ها و ایجاد آبگیرهای متعدد، زمین های وسیعی را در اطراف رودهای دجله و فرات به زیر کشت بردندومحصولات فراوان تولید کردند افزایش جمعیت و تولید مازاد بر خوراک، موجب گسترش روستاها و سپس شهرها شد اما در مصر جریان زندگی و تمدن به رود پر آب و طویل نیل وابسته بود. آب نیل هر سال بر اثر ذوب شدن برف ها وباریدن باران های بهاری آرام آرام بالا می آید و سواحل پست را می گیرد سپس آهسته آهسته پس می نشیند و لایه ای از رسوبات غنی برجای می گذارد و زمین های مرطوب را مستعد کشت وزرع می کند .

4) شباهت ها:

الف) پرستش خدایان متعدد

ب) نذردادن و قربانی کردن

ج) اعتقاد به جهان پس از مرگ

تفاوت ها:

در سومر اعتقاد بر این بود که خدایان انسان ها را برای خدمت به خود آفریده اندو اگر در این کار کوتاهی کنند خدایان با فرستادن سیل، طوفان و یا خشکسالی آنان را تنبیه خواهد کرد اما مردم مصر خدایانشان را مهربانتر و دوستانه تر از خدایان سومری می پنداشتند.

5) الف) رونق گرفتن امور کشاورزی، تجارت وبازرگانی نه تنها در درون کشور بلکه تجارت بابل در سطح بین المللی نیز مطرح گشت.

ب) ایجاد تمرکز سیاسی درکشور؛ زیرا حکومت بر پایه اطاعت کامل حاکمان ولایات از حمورابی بود و مقام پادشاهی او نیز هدیه و موهبت الهی محسوب می شد.

ج) تدوین قوانین مدنی در کشور.

با مقایسه نقشه طبیعی تمدن های بین النهرین،مصر، هند و چین باستان، دربارۀ زمینه های جغرافیایی مشترک این تمدن ها و تأثیرات آنها بر ویژگی اصلی تمدن های مذکور گفت وگو کنید.

همگی این تمدن ها در کنار رودهای بزرگ و پر آب شکل گرفته اند.این رودها امکان کشت و زرع و دامداری را برای مردم فراهم می نمود. مازاد محصولات کشاورزی و دامداری باعث رونق داد و ستد و جذب جمعیت به این مناطق می شد. همه این عوامل موجب یک جانشینی و پیدایش سکونت گاه ها و شهر ها و درنتیجه تمدن می شد که پیدایش انواع هنرها و ساخت ابزارهای مختلف از نتایج آن است.

به نظر شما آثار کشف شده از آرامگاه شی هوانگ تی چه کمکی به مطالعه و شناخت تاریخ و تمدن چین باستان می کند؟

این آثار فرهنگ و آداب و رسوم، نوع معماری، هنر، نوع پوشاک، ابزارآلات زندگی روزمره، نظم و اعتقادات چینی ها و تمایلات و جایگاه شخصی امپراتور در جامعه چین باستان را نشان می دهند.

دربارۀ چند اختراع مهم چینیان باستان به صورت گروهی تحقیق کنید و گزارش آن را در کلاس ارائه دهید.

تولید کاغذ و راه انداختن صنعت چاپ، ساخت باروت، چنگال و چوب های غذاخوری، قطب نما، پول کاغذی، ذوب فلزات و ...

1) دستاوردهای مهم تمدن سند را فهرست کنید.

2) خاستگاه آیین برهمنی و ویژگی برجستۀ آن را توضیح دهید.

3) نقش شی هوانگ تی و اهمیت اقدامات او را در تاریخ چین باستان شرح دهید.

4) در دوران فرمانروایی سلسلۀ هان چه تغییر و تحولاتی در چین پدید آمد؟

٥) تأثیر اندیشه و تعلیمات کنفوسیوس را بر نظام سیاسی و اجتماعی چین از متن درس استنباط و بیان کنید.

1) الف) پیشرفت در زمینه معماری وشهرسازی

ب) مجهز بودن شهرها به مکانهای عمومی ومورد استفاده مردم همچون حمام، پرستشگاه، انبار و ...

ج) رونق داشتن زندگی کشاورزی و دامپروری در این منطقه

د) پیشرفت صنعت سفالگری، نساجی، مجسمه سازی، زیور آلات و ...

2) هند – اعتقاد به خدایان مختلف، قربانی کردن نزد خدایان، تعلیم امور مذهبی واجرای سروده های دینی توسط برهمن

3) پایان دادن به تفرقه و تجزیه سیاسی چین. تأثیر اقدامات او عبارت است از :

نوسازی تشکیلات اداری ومالی چین - توسعه شبکه راه ها وجاده ها – رونق اقتصادی با یکسان سازی وزن ها ، اندازه ها وعیار سکه در چین – جلوگیری از هجوم اقوام مهاجم با ساختن دیوار بزرگ چین

4) الف) کشاورزی، صنعت، علم وفرهنگ در این دوره پیشرفت نمایانی کرد وچینی ها دست به ابداعات واختراعات مهمی زدند.

ب) برقراری رابطه سیاسی ، اقتصادی وفرهنگی با ایران

پ) گشایش جاده ابریشم وبرقراری رابطه تجاری با اروپا

5) رعایت اصول اخلاقی در اجتماع - شایسته سالاری وانتخاب مأموران دولتی بر پایه اصول وتعلیمات کنفوسیوس – حذف فاصله های طبقاتی میان مردم – ترکیب دین وسیاست با یکدیگر

با همفکری، چند تفاوت نظام های مردم سالاری امروز را با مردم سالاری یونان باستان بیان کنید.

در نظام مردم سالاری یونان باستان فقط مردان بالغی که دارای پدر و مادری آتنی بودند و شهروند آنجا محسوب می شدند، حق رای و اجازه شرکت در امور دولت – شهر داشتند و زنان، بردگان و بیگانگان مقیم آن شهر از این حقوق محروم بودند. به عبارتی مشارکت سیاسی فقط مخصوص عده خاصی بود، اما در نظام مردم سالار امروزی همه مردم یک کشور می توانند در انواع رای گیری ها شرکت کنند و نمایندگان خود را برگزینند.

با استفاده از نقشه طبیعی کشورهای یونان و ایتالیا، دربارۀ ویژگی های جغرافیایی مشترک این کشورها که بر تاریخ و تمدن آنها تأثیرگذار بوده است، با یکدیگر گفت و گو کنید.

در این سرزمین ها به دلیل وجود جزایر و سواحل مناسب و طولانی، دریانوردی و داد و ستد بازرگانی با دیگر مناطق همجوار جریان داشت و این امر باعث آشنایی با دستاوردهای تمدنی مصر، شمال آفریقا، فینیقیه، آسیای صغیر و ایران و انتقال آن به اروپا می شد و به شکوفایی تمدن آنها کمک فراوانی می کرد.

دربارۀ وضع بردگان و موقعیت اجتماعی آنان در یونان و روم باستان تحقیق کنید و نتیجه آن را گزارش نمایید.

جنگ های مداوم در یونان باستان هزاران اسیر جنگی به همراه داشت که به عنوان برده مورد استفاده بودند و برخی بردگان در معادن نقره و اسپارت به کار مشغول بودند. طبق قوانین افلاطون کسی که برده می داد. هومر گفته بود هر کس به بردگی گرفتار شود. زئوس نیمی از خود اور ار می گیرد. ارسطو بردگان را پست تر و فرومایه تر از انسان های آزاده دانسته و معتقد بود که آنان برده زاده می شوند و برای خودسان بهتر است برده زاده شوند.

در روم برده ها در پایین هرم نظام اجتماعی جامعه که سخت ترین و کم اهمیت ترین کارها را انجام می دادند قرار داشتند. اسیران جنگی از برده ها به شمار می رفتند. برده ها هیچ گونه آزادی و حق انتخابی نداشتند. حتی در میان بردگان طبقات مختلف وجود داشت. به عنوان مثال زندگی روزانه یک برده که در معدن ها کار می کرد. از زندگی روزانه برده تحصیل کرده ای که به عنوان یک معلم کار می کرد بسیار فاصله داشت.

1) تأثیر عوامل جغرافیایی را بر شکل گیری دولت شهرهای یونانی بررسی کنید.

2) علل و پیامدهای جنگ های پلوپونزی را شرح دهید.

3) به نظر شما چه عواملی موجب شکوفایی فلسفه و علوم در یونان باستان شده بود؟

4) با توجه به مطالب درس های 4، 5 و 6، دو تفاوت عمدۀ نظام حکومتی یونان و روم را با شیوۀ حکومت در مصر و چین باستان، بیان کنید.

5) مهم ترین دستاوردهای رومیان باستان در حوزۀ معماری و مهندسی چه بود؟

6) براساس نمودار خط زمان، مراحل تأسیس و گسترش امپراتوری روم باستان را به ترتیب بیان کنید.

1) وجود جزایر پراکنده ودیگر عوامل طبیعی که سرزمین یونان را از هم جدا می کند، مانع مهمی برسرراه اتحاد سیاسی واجتماعی آن کشور در دوره باستان بود و موجبات شکل گیری دولت شهرهای مستقل را فراهم آورد.

2) علل جنگ های پلوپونز: رقابت ودرگیری میان دولت شهرهای آتن واسپارت – سیاست تفرقه افکنی پادشاهان هخامنشی در یونان پیامدهای این جنگ نیز عبارتند از: پیروزی اسپارت بر دولت شهر آتن – ظهور قدرتی جدید در مرزهای شمالی یونان (فیلیپ دوم مقدونی) وحمله به دولت شهرهای یونانی.

3) الف) یونانی ها به بحث وگفت وگوی علمی علاقه زیادی داشتند وساعت ها با یکدیگر به گفت وگو می نشستند.

ب) کشتی های بازرگانی یونان به مصر وآسیای صغیر رفت وآمد می کردند.از این طریق بسیاری از دستاوردهای علمی مردم آسیا وآفریقا به یونان راه یافت.

ج) بسیاری از کتب علمی ایران قبل از آتش سوزی بزرگ کتابخانه  تخت جمشید به یونان انتقال داده شد وتوانستند از دستاوردهای علمی ایرانیان بهره برده و بر دانش خود بیفزایند.

4) الف) در مقابل نظام های مردم سالاری یونان و روم، کشور مصر از نظام پادشاهی و حکومت فرعون ها رنج می برد و در کشور چین نیز تمرکز اداری و سیاسی به چشم نمی خورد ب) اطاعت بی چون وچرای مردم مصر وچین از حاکمان که گاه بر اثر آموزه های دینی مردم بود وگاه از قدرت بی انتهای امپراتور منشا می گرفت در مقابل استقلال داشتن مردم یونان و روم و اجازه مشارکت در امور کشور و تعیین سرنوشت خویش با حکمی که در مجلس سنا گرفته می شد.

5) رومیان به افتخار پیروزی های نظامی خویش بناهای یادبود زیادی را برپاکردند. آنان همچنین در رم و شهرهای قلمرو امپراتوری مثل انطاکیه، دمشق، اسکندریه و ... ساختمان های عمومی فراوانی ساختند که حکایت از معماری و مهندسی پیشرفته را دارد.

6) الف) پادشاهی رم : سالهای 730 تا 500 ق م

ب) جمهوری رم: سال های 500 تا 15 ق.م

ج) امپراتوری روم: سال های 15 ق.م تا 500 بعد از میلاد

به پنج گروه تقسیم شوید و هر گروه با استفاده از مجموعه قصه های شاهنامه، یکی از داستان های زیر را خلاصه و گزارش آن را در کالس بخوانید و بگویید هر یک از این داستان ها، متعلق به کدامیک از دوره های نمودار بالا است. 1) داستان جمشید، 2) داستان ضحاک ماردوش؛  3) داستان کاوۀ آهنگر؛  4) داستان سیاوش؛  5) داستان رستم و سهراب

داستان کاوه آهنگر و درفش کاویانی

ضحاك پادشاه تازی انسانی ناپاك بود. او برای این كه دو ماری كه بر شانه اش روییده بودند را سیر نگهدارد، هر روز مغز دو انسان را به آنها می داد. او  شبی در خواب دید كه پسر جوانی با گرز بر سر او می كوبد. یك پیشگو به او گفت این پسر فریدون نام دارد. ضحاك هرچه به دنبال فریدون گشت او را پیدا نكرد. بنابراین به راه حلی فكر كرد. راه حلش این بود كه گواهی ای بنویسد و همه بزرگان آن را امضا كنند.

براساس این گواهی ضحاك به جز نیكی كاری نكرده است و حرفی جز به راستی نزده است. همه بزرگان به ناچار این گواهی را امضا کردند. اما ناگهان صدای داد و فریاد كسی از بیرون به گوش رسید. وی کاوه آهنگر نام داشت که درفش کاویانی او در تاریخ مشهور است.

ضحاك دستور داد كسی كه داد و فریاد می كرد را به داخل بیاورند. وقتی آن مرد به داخل كاخ آمد،‌ دو دستش را بر سرش كوبید و فریاد زد: «منم كاوه كه عدالت می خواهم. اگر تو عادلی به فرزند من رحم كن. من 18 پسر داشتم که تنها یکی از آنها باقی مانده است. مغز آخرین پسر من هم قرار است غذای ماران تو شود. من یک آهنگر بی آزارم. جوانی من به پایان رسیده و اگر این پسرم را بکشی فرزندی هم برایم باقی نمی ماند. اگر تو پادشاه هفت کشوری چرا رنج و سختیش را ما باید بکشیم. ای پادشاه ستم هم اندازه ای دارد. چرا ماران دوش تو باید از مغز سر فرزند من غذا داده شوند؟»

ضحاك كه تا به حال چنین حرف هایی نشنیده بود تعجب کرد و دستور داد فرزند کاوه را به او بازگردانند. بعد از کاوه خواست که گواهی را امضا کند. كاوه نوشته را خواند و بدون این که بترسد فریاد زد: «همه تان دارید به سوی جهنم می روید که به گفته های ضحاک گوش می دهید. من این گواهی را امضا نمی کنم.» بعد در حالی که از خشم می لرزید با فرزندش از کاخ بیرون رفت.

وقتی او رفت بزرگان به ضحاک گفتند: «چرا مقابل کاوه سرخ شدی و اجازه دادی پیمان را پاره کند و از فرمان تو سرپیچی کند؟»

ضحاک گفت: «وقتی او به داخل آمد و دستانش را بر سرش زد من شگفت زده شدم. حالا نمی دانم از این ببعد چه پیش می آید که راز جهان را نمی دانم.»

وقتی کاوه از کاخ بیرون رفت، شروع به فریاد زدن کرد و دنیا را به عدالت فرا خواند. بعد چرمی را که آهنگران می پوشند بر سر نیزه کرد و با همان نیزه خروشان رفت و فریاد زد: «چه کسی می آید که فریدون را پیدا کنیم و به او بگوییم که پادشاه ما شیطان است.» به اندازه یک سپاه آدم دور او جمع شد.

خود کاوه فهمید که که فریدون کجاست. رفتند و فریدون را پیدا کردند. فریدون وقتی چرم را بالای نیزه دید آن را به فال نیک گرفت و آن را با جواهر و طلا و دیبای روم آراست به طوری که رنگ های سرخ و زرد و بنفش گرفت و آن را «درفش کاویانی» نامید. از آن ببعد هم هر کسی که تاج پادشاهی را بر سر می گذاشت، به آن چرم بی بهای آهنگری جواهرات جدیدی اضافه می کرد.

به این ترتیب درفش کاویان مثل خورشیدی در شب های تیره می درخشید و همه از آن امید می گرفتند.

به هرحال فریدون چون وضع را به این گونه دید فهمید که کار ضحاک تمام است و با سپاهش برای جنگ با ضحاک به سرزمین تازیان رفت. فریدون کاوه آهنگر را فرمانده سپاه کرد و درفش کاویانی افراشته شد تا سپاه فریدون ضحاک را شکست دادند و او را مجازات سختی کردند.

ضحاک، شاه ماردوش

براساس قصه های شاهنامه، ضحاک، پسر مرداس پادشاه سرزمین تازیان (اعراب) بود. مرداس پادشاهی خوب و خداترس بود. مرداس آن قدر گله داشت که گفته بود هر کس که بخواهد می تواند از آنها بردارد، شیرشان را بدوشد و از پشم و پوستشان استفاده کند. لازم هم نیست پولی برای آنها بدهد.

اما ضحاک پسر مرداس مرد ناپاکی بود. ایرانیان به ضحاک «بیوراسپ» می گفتند. چون هزاران اسب داشت.

یک روز صبح زود شیطان به شکل انسانی که خوبی ضحاک را می خواهد، پیش او رفت. شیطان آن قدر حرف های شیرین گفت و داستان های جالب تعریف کرد تا ضحاک از او خوشش آمد. بعد شیطان به ضحاک گفت که من رازهای زیادی را می دانم که هیچ کس به جز من این رازها را نمی داند.

ضحاک به او گفت:"از این رازها به من هم بگو". شیطان گفت: «به تو هم این رازها را می گویم اما نباید آنها را به کس دیگری بگویی. هرچه هم که من می گویم باید انجام دهی.» ضحاک این شرط ها را قبول کرد.

بعد شیطان گفت: «چرا باید مرداس شاه باشد؟ تو باید پادشاه باشی.» ضحاک اول از این حرف ناراحت شد. ولی شیطان گفت که تو قسم خورده ای که هر چه را که من می گویم انجام دهی. عاقبت ضحاک حرف های شیطان را قبول کرد.

مرداس در خانه اش باغی داشت که هر شب سروتنش را می شست و برای عبادت به آن باغ می رفت. او چراغی هم با خودش نمی برد. یک شب شیطان ضحاک را همراه خودش به آن باغ برد. آنها چاهی بر سر راه مرداس کندند و شیطان روی چاه را با علف پوشاند. آن شب وقتی مرداس به باغ رفت در چاه افتاد و مرد. بعد از مرگ مرداس ضحاک به جایش پادشاه شد.

وقتی ضحاک شاه شد، شیطان برایش نقشه دیگری کشید. این دفعه شیطان جوان زیبا و خوش سخنی را به کاخ ضحاک فرستاد. جوان به ضحاک گفت: «من آشپزم و می توانم غذاهایی بپزم که شاه هیچ وقت از آنها نخورده است.» ضحاک هم او را رییس آشپزخانه کرد.

در آن زمان ها مردم جانوران را برای خوردن نمی کشتند. آنها مرغ و تخم مرغ و گوشت نمی خوردند. آنها بیشتر نان می خوردند و نان را با مواد مختلف درست می کردند.

اما فرستاده شیطان که آشپز ضحاک شد، کشتن و خوردن جانوران را به ضحاک یاد داد و از آن به بعد مردم هم گوشت خوردند.

جوانی که شیطان پیش ضحاک فرستاده بود، اول از زرده تخم مرغ برای او خوراک درست کرد. بعد از گوشت پرندگان و چهارپایان برایش غذا درست کرد. ضحاک هم با خوشحالی از این غذاها می خورد و به جوان آفرین می گفت.

بعد جوان نقشه جدیدی کشید. او شروع کرد به درست کردن سفره هایی پر از غذاهای جورواجور و بهترین غذاها را برای ضحاک آماده می کرد. روز چهارم که برای ضحاک سفره رنگینی چیده بود، ضحاک به او گفت: «هر آرزویی که داری بگو من برایت برآورده می کنم.» جوان گفت: «من آرزو دارم که تو اجازه بدهی تا شانه هایت را ببوسم و صورت و چشمم را روی شانه های تو بمالم.»

ضحاک از این حرف مغرور شد و به جوان گفت: «بیا شانه من را ببوس.» مأمور شیطان هم شانه او را بوسید و پس از این کار ناپدید شد و رفت.

مدتی بعد دو تا مار سیاه از جایی که مأمور شیطان بوسیده بود بیرون آمد. مارها هر روز بزرگ و بزرگ تر می شدند. ضحاک دستور داد که دو تا مار را از ریشه ببرند. اما دوباره دو مار سیاه از شانه های او روییدند. مردم هم از راز دو ماری که از شانه های ضحاک بیرون می آمدند باخبر شدند.

به پنج گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه دربارۀ زندگی نامه، آثار و خدمات علمی برجسته باستان شناسان زیر اطلاعاتی را در قالب پاورپوینت گردآوری و به کلاس ارائه نمایید. 1) عزت الله نگهبان 2) عیسی بهنام 3) علی سامی 4) یوسف مجیدزاده 5  ـ صادق ملک شهمیرزادی.

زندگی نامه دکتر عزت الله نگهبان، پدر باستان شناسی ایران

زندگی و تحصیلات

عزت‌الله نگهبان، در سال ۱۳۰۰ خورشیدی در اهواز به دنیا آمد. تحصیلات خود را در دبستان جمشید جم و دبیرستان فیروز بهرام و مدرسه فنی آلمانی در تهران به پایان برد.

او در سال ۱۳۲۸ در رشته باستان‌شناسی از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. در سال ۱۳۲۹، وارد مؤسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو شد و در مدت چهارسال مدرک فوق لیسانس این دانشکده را از آن خود کرد. طی این سال‌ها با راهنمایی رونالد مک‌کان به بررسی سیر سفال نخودی‌رنگ در منطقه خوزستان پرداخت و اطلاعات بسیاری در این زمینه جمع‌آوری کرد که حاصل آن را در نهایت در رساله خود تدوین کرد. دوران تحصیلات وی در شیکاگو مصادف بود با اوضاع آشفته سیاسی دوران دکتر محمد مصدق که منجر به قطع کمک مالی به وی از ایران شد. بنابراین، او برای تأمین مخارج زندگانی مدتی به عکاسی از کودکان پرداخت. ایشان در ۱۳۴۵هـ .ش دکترای افتخاری از دانشگاه تهران دریافت کرد.

فعالیت ها

دکتر نگهبان  پس از بازنشستگی، به فیلادلفیای امریکا رفت و به چاپ گزارش نهایی فعالیت‌های باستان شناختی خود مشغول شد. مدتی در بخش موزه دانشگاه پنسیلوانیا به کار پرداخت. او در طول حیات خود جوایز و نشان‌های متعددی دریافت کرد که از آن جمله می‌توان به  بزرگ‌ترین جایزه فرهنگی باستان شناسی از سوی سازمان میراث فرهنگی در اردیبهشت 1377 به مناسبت افتتاح نمایشگاه گنجینه مارلیک در موزه ملی ایران اشاره کرد. از کارهای ماندگار وی در زمینه باستان‌شناسی حفاری‌های وی در مارلیک و هفت تپه  بود. نخستین کاوش‌هایی که او درباره تاریخ ایلام میانه انجام داد و نیز تحقیقاتش راجع به  فرهنگ‌های هزاره اول شمال ایران (مارلیک) سبب ایجاد رشته جدیدی در تحقیقات باستان‌شناسی ایران شد.
مهم‌ترین سهم وی در پیشبرد باستان‌شناسی ایران، ایجاد کارگاه دایمی در دشت قزوین برای فعالیت‌های باستان‌شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه است. او با پشتکار فراوان و روحیه خستگی‌ناپذیر، موفق به کسب مجوز و بودجه لازم برای تعمیر کاروانسرای مخروبه محمدآباد خره شد. این مکان منحصر به فرد به کانونی برای پژوهش‌های مستمر و درازمدت باستان‌شناختی دانشگاه تهران تبدیل شد که در آن دانشجویان با شرکت در انواع فعالیت‌های میدانی برای پیشبرد اهداف باستان‌شناسی در ایران تربیت می‌شدند.

دکتر نگهبان، یکی از سرسخت‌ترین مدافعان منظم‌کردن فعالیت‌های مربوط به باستان‌شناسی بوده‌است. بسیاری او را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران می‌دانند. نگهبان در پنجمین کنگره بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران در سال ۱۳۴۷، مقاله‌ای ارائه داد و در آن ماده‌ای پیشنهاد کرد که بر اساس آن خرید و فروش اشیای باستانی به صورت غیرمجاز و از طریق قاچاق ممنوع اعلام شود و کنگره را ملزم به صدور قانونی در این زمینه کرد. وی با ارائه این مقاله، نقش اساسی در تصویب قطعنامه محکوم‌کردن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت.
عزت الله نگهبان، بیشترین میزان طلا را در حفاری‌های باستان‌شناسی ایران بدست آورده‌است و کاوش‌های وی در قالب مقاله، گزارش و کتاب، همواره مورد توجه باستان‌شناسان بوده‌است.
فعالیت‌های باستان‌شناسی دکتر نگهبان باعث شده‌است تا به وی لقب پدر باستان‌شناسی ایران داده شود.

مشاغل و سمت های او

*  استاد باستان شناسی دانشگاه تهران

*  مهندس حفار اصلی در تپه مارلیك

*  مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه تهران

*  موسس و رئیس موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران

*  رئیس دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران

*  مشاور فنی اداره باستان شناسی

وفات

عزت الله نگهبان در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۸۷ كه به بیماری آلزایمر و پاركینسون نیز مبتلا بود، در آمریکا درگذشت.

زندگینامه دکتر عیسی بهنام (موزه دار ایران باستان) (۱۳۶۳-۱۲۸۵ش)

باستان شناس معاصر، از بنیانگذاران رشته باستان شناسی دانشگاه تهران و از پایه گذاران موزه مردم شناسی . در ۱۲۸۵ ش، در عودلاجان از محلات قدیمی تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه آلیانس و تحصیلات متوسطه را در دبیرستانهای تهران به پایان رسانید.

در ۱۳۰۸ ش، در نخستین گروه دانشجویان رشته باستان شناسی به فرانسه اعزام شد و در مدت هشت سال اقامت خود در فرانسه ، دوره تحصیلی مدرسه لوور را در باستان شناسی پیش از تاریخ به پایان برد و به اخذ درجه لیسانس از دانشکده ادبیات در همین رشته و درجه دیپلم از مؤسسه هنر و باستان شناسی توفیق یافت.

در ۱۳۱۶ ش، وزارت فرهنگ او را برای افتتاح موزه ایران باستان به ایران فراخواند و بدین جهت بهنام نتوانست رساله دکتری خود را به پایان رساند در ۱۳۱۸ ش، به همراه علی سامی، مأمور کاوش در تخت جمشید شد و از همین سال تا ۱۳۲۵ ش ، موزه دار ایران باستان. در ۱۳۱۹ ش، به خدمت وزارت فرهنگ در آمد و به جای اشمیت، ریاست هیئت علمی تخت جمشید را بر عهده گرفت. در ۱۳۲۰ ش، به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت و رشته باستان شناسی را پایه گذاری کرد.

وی چندی نیز منشیگری و مترجمی سفارت افغانستان در تهران را بر عهده داشت. در سال 1333 هجری شمسی، با اخذ درجه معادل دکتری از شورای دانشگاه تهران، به دانشیاری دانشکده ادبیات و پس از آن به استادی ارتقا یافت. وی ۲۳ سال در دانشگاه تدریس کرد، و در نهم آذرماه ۱۳۶۳، در تهران درگذشت.

عیسی بهنام از چهره های سرشناس بین المللی در باستان شناسی و هنر ایران به شمار می آمد و نشان های علمی بسیاری از دانشگاه های معتبر بین المللی دریافت کرد. وی در برگزاری نمایشگاههای آثار ایران در پاریس در ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ ش و همچنین نمایشگاه هایی در بروکسل و نمایشگاه نقاشی ایران در مسکو در ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ ش، نقش به سزایی داشت و به سبب علاقه ای که به مطالعه و معرفی فرهنگ و سنتهای بومی ایران داشت ، موزه مردم شناسی را پایه گذاری کرد.

بهنام بیشتر وقت خود را به تألیف و ترجمه کتاب های معتبری در زمینه ایران شناسی گذرانید.

برخی از آثار وی عبارت اند از:

تألیف تاریخ صنایع و تمدن مردم فلات ایران پیش از تاریخ و تاریخ صنایع اروپا در قرون وسطی

ترجمه های تمدن ایرانی

هنر ایران : ماد و هخامنشی

باستان شناسی ایران باستان

بیشتر آثار بهنام به صورت مقاله تدوین شده است. این مقالات در زمینه های باستان شناسی، تاریخ و هنر است که در مجله های مختلفی چون هنر و مردم ، سخن ، پیام نوین و ایران امروز نشر یافته است.

نمودار صفحه ٦٢ را با نمودار بالا مقایسه و تفاوت های آنها را بیان کنید.

نمودار صفحه 62 در کل فقط 4 دوره برای ایران باستان قائل بود. ولی نمودار صفحه 65، دوران تاریخی و پیش از تاریخ را بیان می کند و تقسیم بندی دوران تاریخی به دو گروه حکومت آریانیان و پیش آریایی نشان می دهد که هر یک به گروه هایی تقسیم شده اند. هر چه از دوره سیاسی به دوران پیش از تاریخ نزدیک شومی اطلاعات تاریخی کمتر می شود. در قرن های گذشته که باستان شناسی صورت نمی گرفت، دوران اولیه تاریخ ایران تا دوره اشکانیان مبهم بود و به اسم های پیشدادی و کیانی شناخته می شد و بیشتر به صورت اسطوره بیان می شد. ولی با یافته های باستان شناسی، سلسله های ماد و هخامنشی جای پیشدادیان و کیانیان را گرفتند و تاریخ از حالت افسانه و اسطوره خارج شد.

الف) به نظر شما چرا آثار و اشیای متعلق به دوران پیش از تاریخ، نقشی کلیدی در شناخت این دوره دارند؟

ب) به تصویر آثار و بناهای بالا به دقت نگاه کنید و با راهنمایی دبیر خود بگویید این آثار و بناها، حاوی چه اطلاعاتی دربارۀ گذشته هستند؟

پ) اشیا و ابزارهای باستانی چه اطلاعاتی دربارۀ سازندگان و استفاده کنندگان این آثار در اختیار محققان قرار می دهند؟

الف) در دوران پیش از تاریخ به دلیل عدم اختراع خط، اطلاعات مستند و جامعی موجود نمی باشد. به همین دلیل آثار و اشیاء متعلق به آن دوران تنها مستندات و مدارک شناخت دوران پیش از تاریخ می باشند.

ب) اطلاعاتی در مورد وضعیت فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و خلاقیت های انسان در دوره باستان، نحوه زندگی اجتماعی، جایگاه شخص شاه، دانش، فنون، مهرات ها و ... هستند.

پ) اطلاعاتی در رابطه با علوم و فنون گذشته برای ساهت وسایل و نشان دهنده آداب و رسوم و اعتقادات با توجه به نقاشی های روی ظرف و نوع نیاز متداول آن دوره می باشد.

با توجه به روابطی که میان ایران با یونان و روم در دوران باستان وجود داشته است، استدلال کنید که چرا یک مورخ و محقق نباید تمام نوشته های مورخان یونانی و رومی دربارۀ ایران را بی چون و چرا بپذیرد؟

زیرا همواره بین امپراتوری های یونان و روم با ایران رقابت های سیاسی و نظامی و اقتصادی وجود داشت و گاهی این رقابت ها منجر به جنگ می شد. مورخان یونانی و رومی همواره تحت تاثیر این رقابت ها و جنگ ها نوشته های یک جانبه ای به جای گذارده اند که اصل بی طرفی و صداقت در آن رعایت نمی شد. از این رو نمی توان تمامی نوشته های آنان در مورد ایران را بی چون و چرا پذیرفت.

به پنج گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه پنج منبع دست دوم یکی از دوران های زیر را شناسایی و در چند سطر معرفی نمایید: الف) دوران پیش از تاریخ ایران؛ ب) دوران ایلام و ماد؛ پ) دوران هخامنشیان؛ ت) دوران اشکانیان؛ ث) دوران ساسانیان

الف) دوران پیش از تاریخ ایران؛

ایران از آغاز اسلام (رومن گیرشمن) – تاریخ ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم – تاریخ تمدن و فرهنگ ایران

ب) دوران ایلام و ماد؛

تاریخ ایران باستان (دیاکونف) - تاریخ ایران باستان تا پیان سده 18 (پیگولوسکایا و چند تن دیگر) - تاریخ ایران باستان (پیرنیا) - تاریخ ایران باستان (دکتر عبدالحسین زرین کوب) – تاریخ ایلام (پیرآمیه)

پ) دوران هخامنشیان؛

تاریخ سیاسی هخامنشیان (داندامایف) – ایران باستان (بروسیوس) – داریوش و ایران (هینتس) – تاریخ شاهنشاهی هخامنشی (دکتر خنجی)

ت) دوران اشکانیان؛

تاریخ ایران (دکتر خنجی) – تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز (گرانتوسکی) – تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن 18 (پیگولوسکایا) – تاریخ اشکانیان (میخائیل میخائیلوویچ) – تاریخ اجتماعی ایران (مرتضی راوندی)

ث) دوران ساسانیان

شاهنشاهی ساسانی (دریایی) – تاریخ ساسانیان (زریاب) – تاریخ ده هزار ساله ایران (رضایی)

1) ایرانیان تا دویست سال پیش چه درکی از تاریخ دورۀ باستان خود داشتند؟

2) چه عواملی شناخت تاریخی نسبت به ایران باستان را در دو قرن اخیر متحول کرده است؟

3) سه مورد از نتایج و دستاوردهای کاو شها و تحقیقات جدید را دربارۀ تاریخ ایران در عصر باستان توضیح دهید.

4) پنج مورد از منابع غیرنوشتاری تاریخ ایران در دوران پیش از اسلام را نام ببرید.

5) وضعیت تاریخ نگاری ایرانیان در دوران باستان را بررسی و تحلیل کنید.

1) آگاهی و درک آنها به مراتب متفاوت تر از آن شناختی بود که امروزه وجود دارد. زیرا تا آن زمان مورخان ایرانی بر پایه خدای نامه های عصر ساسانی و داستان های شاهنامه فردوسی، تاریخ می نوشتند و نوشته های آنها نیز ترکیبی از افسانه و واقعیت بود. بر این اساس تاریخ ایران به چهار دوره پیشدادی، کیانی، اشکانی و ساسانی تقسیم می شد که وقایع دو بخش نخست آن با افسانه ها آمیخته بود، در مورد اشکانی مطالب کم و محدود و فقط در مورد ساسانیان اطلاعات قابل توجهی وجود داشت.

2) تحقیقات و کاوش های باستان شناسی.

3) الف) این آگاهی ها کمک کرد تا سلسله های پادشاهی مادتاساسانیان بیشتر شناخته شوندوامکان تشخیص تاریخ واقعی از افسانه تا حدودی فراهم شد

ب) همچنین مشخص شد که چندین هزار سال پیش از مهاجرت آریایی ها ، ساکنان فلات ایران به یکجانشینی وکشاورزی روی آورده وتمدن نسبتا پیشرفته ای را بنیان نهاده بودند.

ج) ارائه تقسیم بندی جدید مورخان از تاریخ ایران در دوره باستان

4) ابزارها، ظروف، اشیا و بقایای بناهای مختلف چون کاخ ها، آتشکده ها، پل ها، آب انبارها، کاروانسراها.

5) در ایران باستان هرچند وضعیت تاریخ نگاری مانند یونان وروم مطلوب نبوده و مورخان بزرگی پا به عرصه نگذاشته اند اما ایرانیان از شعور وآگاهی تاریخی بالایی برخوردار بوده اند. شاید یکی از دلایل ضعف تاریخ نگاری در آن دوره این باشد که سنت شفاهی بسیار مقبول تروپسندیده تر از سنت کتابت بوده است.

نقشة محوطه های باستانی در صفحة ٧١ را با نقشة كنونی پراكندگی روستاها و شهرها در ایران مقایسه كنید و بگویید:

الف) چه نسبتی میان پراكندگی محوطه های باستانی، با پراكندگی روستاها و شهرها در زمان حال وجود دارد؟

ب) عوامل جغرافیایی و به ویژه آب و هوا، چه نقشی در پراكندگی محوطه های باستانی داشته است؟

پ) سكونتگاه های باستانی استان محل زندگی و یا یكی از استان های همجوار خود را بر روی نقشه مشخص نمایید.

الف) محوطه های باستانی ایران بیشتر در مناطق کوهپایه ای و یا جلگه ای و به میزان کمتری در مناطق پست قرار دارد. به این دلیل که امکان دسترسی به آب و کار کشاورزی و دامپروری وجود داشت. همچنین بعضی از مکان های باستانی ایران نزدیک به مراکز تمدنی بین النهرین قرار دارد. اما امروزه به دلیل فناوری آب رسانی در بسیاری از نقاط ایران، امکان زندگی وجود دارد و منحصر به جای خاصی نیست.

ب) از موثرترین عوامل شکل گیری محوطه های باستانی در نقاط مختلف بوده است. عواملی چون دریاها و راه های ارتباطی دریاها و کوهستان ها و رودها، بیشتر سکونتگاه ها را به سمت خود جذب کرده است و عوامل آب و هوایی به ویژه آب و هوای کوهستانی و سواحل نقش بسیار بالایی داشتند.

پ) تخت جمشید در استان فارس، بم در استان کرمان، شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان و ... نمونه هایی از این مواردند.

تصویر ابزارهای سنگی صفحه قبل را به دقت ملاحظه كنید و بگویید ابزارهای هر دوره چه تغییری كرده اند؟ به نظر شما علت این تغییر چه بوده است؟

ابزارهای سنگی در هر دوره نسبت به دوره قبل به صورت کاربردی تر و موثرتر (نوک تیزتر) درآمده اند تا قدرت ضربه زدن آن افزایش یابد. این به دلیل تغییر نیاز یا کاربردی بودن نیاز و نشان دهنده زشد فکری بشر در ساخت ابزاری مناسب تر در شکار حیوانات، کندن زمین و یا خرد کردن میوه ها و گوشت بوده است.

به تصاویر ظروف سفالی بالا و نیز تصاویر دیگری از ظروف سفالی دورة پیش از تاریخ كه دبیر محترم به شما نشان می دهد. به دقت توجه كنید و بگویید:

الف) چه نوع تصاویری بر روی ظروف سفالی نقاشی شده است؟

ب) این تصاویر از چه جهاتی به باستان شناسان در تحلیل زندگی مردمان پیش از تاریخ كمك می‌كند؟ (دو مورد ذكر كنید)

الف) تصاویر حیوانات و گیاهان

ب) 1- نوع ابزارآلات و نیازهای زمان و استفاده از آنها ، شرایط اجتماعی و اقتصادی یک دوره

2- نگرش مردم آن منطقه و سح فرهنگ و هنر

الف) با راهنمایی دبیر خود، تحقیق كنید كه چرا شهر سوخته به این نام معروف شده است.

ب) مشهورترین كشفیات باستان شناسی این شهر چه بوده است؟

پ) تصویر بالا كدام بخش از بخش های پنجگانة شهر سوخته را نشان می دهد؟

الف) به دلیل آتش سوزی که در دو دوره بین سال های 3200 تا 2750 قبل از میلاد در این شهر روی داده و آثار باقیمانده از آن هنوز دیده می شود به شهر سوخته معروف شد.

ب) نظام مرتب و منظم آب رسانی و تخلیه فاضلاب، دانش پزشکی (چشم مصنوعی، جراحی مغز و ...)، وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات، صنعت پیشرفته پارچه بافی

پ) بخش گورستان ها

شهرهای قلمرو ایلام را با توجه به نقشة صفحة 76 فهرست نمایید.

شهرهای واقع در جلگه خوزستان، استان های فارس و بوشهر، قسمت هایی از استان های کرمان، لرستان، کرمانشاه تا کردستان

1) موقعیت جغرافیایی فلات ایران از چه جهاتی بر وضعیت تاریخ و تمدن در ایران تأثیرگذار بوده است؟

2) مهمترین دستاوردهای ساكنان فلات ایران در دوران پیش از تاریخ در زمینه های سفالگری و فلزكاری چه بوده است؟

3) چرا نواحی غربی و جنوب غربی فلات ایران زودتر از دیگر نواحی، وارد دورة تاریخی شدند؟

4) چگونگی تأسیس حكومت ایلام را توضیح دهید.

5) وضعیت دین و اعتقادات ایلامیان را شرح دهید.

1) الف) ایران به واسطه موقعیت جغرافیایی خاص خود در جنوب غربی آسیا، پل ارتباطی میان شرق و غرب جهان باستان محسوب می شد. در عصر باستان مهم ترین راه های زمینی و دریایی که تمدن ها وکشورهای بزرگ را به یکدیگر متثل می کردند، از میهن ما می گذشتند و خلیج فارس و دریای عمان نقش مهمی در برقراری ارتباط سیاسی، نظامی و فرهنگی میان سرزمین های دور و نزدیک جهان آن روز داشتند لذا ایرانیان نقش فعال و مؤثری در انتشار فرهنگ و تمدن برعهده داشته اند. از سوی دیگر کشور ما، پیاپی در معرض مهاجرت ها و هجوم اقوام مختلف و حمله های نظامی حکومت های خارجی قرار داشت. این هجوم ها و مهاجرت ها تأثیر فوق العاده ای بر جنبه های گوناگون زندگی سیاسی، اجتماعی، فکری، فرهنگی و اقتصادی ایرانیان در طول تاریخ گذاشته است .

2) در زمینه سفالگری: اختراع چرخ سفال و ساخت انواع مختلف سفال های ساده و نقش دار.

در زمینه فلز کاری: چکش کاری بر روی رگه های طبیعی فلزات، ذوب فلز و قالب گیری، ساخت اشیا و ابزارهای مفرغی و ظروف سنگ صابونی.

3) بخاطر ارتباطشان با ساکنان بین النهرین که دارای خط بودند.

4) از آنجا که اقتصاد بین النهرین نیازمند منابع طبیعی و معدنی فلات ایران بود، فرمانروایان سومری واکدی بارها به سرزمین ایلامی ها لشکرکشی می کردند این تاخت و تازها سرانجام سبب شد که حاکمان کوچک و مستقل ایلامی با یکدیگر متحد شوند و پادشاهی بوجود آورند.

5) ایلامی ها به خدایان متعددی اعتقاد داشتند و از آنان برای پیشرفت در کار خود کمک می گرفتند. به عقیده آنان ، خدایان دارای نیرویی ماوراء طبیعی بودند که آنان را بر انجام هر کاری قادر و توانا می ساخت. معبد چغازنبیل ستایشگاه اینشوشیناک بود. الهه های مادر نیز بسیار مقدس بودند و مقام رفیعی در سلسله مراتب خدایان ایلامی داشتند. ایلامیان این الهه ها را به عنوان مادر خدایان می پرستیدند و برایشان معبد می ساختند. در ایلام کاهنان آداب و تشریفات دینی را زیر نظر کاهن بزرگ به جا می آوردند.

الف) مآخذ متن های شمارۀ 1 و 2 ، جزو منابع دست اول  تاریخ ایران باستان است یا منابع دست دوم؟ چرا؟

ب) با توجه به متن های صفحه قبل، شجره نامه کورش و داریوش هخامنشی را کامل کنید.

الف)

منابع دست اول گزارش شاهدان عینی از رخدادهای تاریخی است که توسط یک مشاهده گر یا کسی که در آن رخداد شرکت کرده است میباشد.کوروش بزرگ و داریوش یکم به عنوان افراد اصلی شرکت کننده در این وقایع محسوب میشوند که شرح این وقایع را به صورت فرمان اعلامیه شجره نامه و ... صادر کرده اند و به صورت مکتوب درآورده اند.

ب)

متن های زیر را بخوانید و احساس و درک خود را از شخصیت و اندیشه آشوربانیپال و کورش بزرگ در چند سطر بنویسید.

با توجه به سنگ نوشته آشور بانیپال میتوان مطالب زیر را از آن استنباط کرد:

1- سنت نظامی گری مبتنی بر خشونت سازمان یافته در جهان باستان

2- غارت و غنیمت گرفتن همه اموال شکست خوردگان

3- حمله به دین اقوام مغلوب و از اعتبار انداختن معابد بزرگ

4- تخریب و نابودی فیزیکی شهرها و مناطق متصرفی

5-تبعید گشترده اقوام مغلوب با هدف از بین بردن نیروی نظامی و هویت فرهنگی آن ها

6- کشتار اقوام مغلوب.

اما کوروش نخستین کسی بود که در این سیاست های جا افتاده تجدید نظر کرد.یکی از تمایز های اصلی وی با فرمانروایان پیشین و پسین آن بود که از هیچ یک از این شیوه ها بهره نبرد و سنتی بر مبنای پرهیز از این شیوه ها را بنیان نهاد.کوروش در قبال قوم ها و جمعیت های تابع خویش سیاستی را در پیش گرفت که کاملا واژگونه این شیوه مرسوم سرکوب بود.او درهیچ موردی دست به کشتار جمعیت غیرنظامی نزد کوروش با پذیرش حد ومرز های طبیعی میان قوم ها و سازماندهی ایشان در قالب استان ها یکی از پیش فرض های اصلی آشوریان را نقض کرد و آن تکه تکه کردن واحد های بزرگ سیاسی بود که ممکن بود مدعی استقلال شوند سیاست تبعید قوم های مغلوب در عصر او متوقف شد و مردم بومی نه تنها تبعید نمیشدند بلکه بر هویت محلی و قومی شان تاکید میشد کوروش برعکس آشوریان بر هویت مستقل دین ها و ارتباطشان با قوم های متمایز تاکید کرد و احترام به آنها را در کل قلمرویش ضروری دانشت مرور جنگ های کوروش نشان میدهد که او از هر فرصتی برای دستیابی به صلح و پرهیز از خونریزی استفاده می کرد و استفاده ماهرانه اش از تبلیغات جنگی و جلب قلوب مردم سرزمین های مغلوب نیز در همین راستا بوده است.

با توجه به مطالبی که در درس 6 راجع به دولت ـ شهرهای یونانی خواندید، دربارۀ علل و عوامل جنگ های یونان و ایران در دورۀ هخامنشیان با هم گفت وگو کنید.

1- داریوش به فکر اقتدار و عظمت دولت هخامنشی بود و خود را فرمانروای مقتدر می دانست یونانیان به او اظهار بندگی و اطاعت نمایند. اشرافیت پارس نیز می کوشیدند همسایگان خود را مطیع ساخته و مورد بهره کشی قرار دهند توسعه طلبی پارس در عین حال از سور بازرگانان شرق مدیترانه به ویژه در فنیقیه حمایت میشد

2- در شورش شهرهای آسیای صغیر علیه داریوش و به آتش کشیده شدن شهر سارد آتنی ها دست داشتند و حتی در این قضیه مشارکت کرده اند به دنبال شورش و استبلا یافتن یونانی ها بر سر شهر سارد داریوش چنان غضبناک شد که بنابر روایت هرودوت فرمان داد که همیشه اوقات در موقع صرف غذا یک نفر از خوانسالاران به او یادآوری کند و فریار بزند خداوندگارا از یاد آتنی ها غافل نباش.

3- از عوامل مؤثر دیگر تشویق و تحریک یونانی های فراری در ایران است که با بررسی منابع موجود چنین استنباط میشود که یونانی های فراری و تبعیدی در ایران حتی بیشتر از خود پارسیان داریوش را تشویق به جنگ با یونان میکردند نمونه آن هیپیاس جبار آتن بود که به ارتافرن والی لیدی پناهنده شد و همه قسم وسایل را برانگبخت تا ارتافرن را بر ضد آتن تحریک کنند و بدین منوال نمی کشیدند و گه گاهی مشکلاتی برای شاهنشاه ایران فراهم میکردند که این مساله باعث خشمگین شدن و تحریک داریوش برای لشکرکشی به یونان شد.

4- داریوش نگران بود که مبادا از بستر یونان و مستعرات آن یک امپراتوری به وجود آید و یا میان آنها پیمانی بسته شود و تسلط ایران را بر غرب آسیا به خطر اندازد.

الف) منظور نویسنده از اصطلاح اسلحه طلایی چیست؟

ب) به نظر شما چرا با وجود حمایت حکومت هخامنشی از اسپارت در جنگ های پلوپونزی، ایرانیان نمی خواستند این جنگ ها غالب و مغلوبی داشته باشد؟

الف) درجریان جنگ های پلوپونزی دربار هخامنشی که به نقطه ضعف یونان پی برده بود تلاش می کرد با توسل به دیپلماسی طلا و رشوه اختلافات یونانیان را توسعه داده و با سیاست تفرقه بینداز و حکومت کن جنگ را تا سر حد نابودی و تضعیف بیش از پیش طرفین به درازا بکشد و مانع ایجاد اتحادیه ی ضد ایرانی شود این رشوه و پول های پرداختی از سوی دولت ایران به تعبیر دکتر زرین کوب اسلحه طلایی نامیده شد.

ب) درگیری یونانیان با یکدیگر بهترین فرصت مداخله مستمر ایران در یونان بود.دولت های آتن و اسپارت در حین جنگ سفرایی جداگانه برای جلب مساعدت و دریافت کمک های مالی و نظامی روانه دربار ایران می کردند دربار ایران که هدف نهایی اش تضعیف هردو جبهه بود با سیاست خردمندانه و بازی های سیاسی ماهرانه به ادامه جنگ که متضمن منافع امپراتوری ایران بود.کمک میکرد حاصل این سیاست موازنه آن شد که اشتغال حریفان در منازعات پلوپونز به ایران فرصت داد تا شهر های یونانی آسیا صغیر را دوباره به انقیاد خویش در آورد پادشاهان ایرانی را در آنجا مستقر سازد و حتی مالیات های معوق را بازستاند سیاست  خارجی دولت هخامنشی در این زمان براین قرارگرفته بود که تا حد ممکن دوحریف یوناین جنگ های داخلی را ادامه دهند و چنان ضعیف شوند که نتوانند منافع ایران را در آسیای صغیر و سایر مستعمرات تهدید کنند بر این اساس سیاستمداران ایرانی تلاش می کردند نوعی موازنه و تعادل قوا را بین طرفین جنگ حفظ کنند و به نحوی به آنان کمک برسانند که بر یکدیگر چیره نشوند و غالب و مغلوب هم نشوند و با یاری یا عدم یاری طرفین جنگ در زمان مناسب موجبات استمرار جنگ فرسایشی را فراهم کنند

با استفاده از جدول شاهان هخامنشی که دبیر محترم در اختیار شما قرار می دهد، نمودار خط زمان دوران هخامنشی را ترسیم نمایید.

پاسخ به صورت زیر خواهد بود:

1) چه عاملی زمین هساز اتحاد قبایل پراکندۀ مادی و تأسیس حکومت مادی شد؟

2) اهمیت فتح بابِل برای حکومت تازه تأسیس هخامنشی را شرح دهید.

3) چرا مورّخان و پژوهشگران، اهمیت فوق العاده ای برای نقش و عملکرد داریوش بزرگ در تاریخ ایران، قائل هستند؟

4) به نظر شما، ایران در دوران حکومت هخامنشیان، به لحاظ قدرت سیاسی - نظامی چه جایگاهی در جهان آن روز داشت؟

5) با مرور متن درس، منابع دست اوّل و دست دوم تاریخ ایران باستان را که در این درس به آنها اشاره شده است، فهرست کنید.

1) یورش ها وغارت گری های پی در پی آشوریان، زمینه اتحاد قبایل پراکنده ماد را فراهم آورد از این رو رؤسای این قبایل یکی از بزرگان ماد معروف به دهیوک را به پادشاهی برگزیدند.

2) بابل یکی از بزرگترین شهرهای آن روزگار به شمار می رفت و مردمان و اقوامی با خاستگاه اجتماعی و فرهنگی گوناگون در آنجا می زیستند. این شهر از نظر داشتن بناها و پرستشگاه های با شکوه، مراکز اقتصادی ثروتمند، نهادهای سیاسی و اداری متعدد و در اختیار داشتن راه های ارتباطی با سرزمین های دور و نزدیک، اهمیت فراوان داشت و تسلط ایران بر این ناحیه زمینه ساز سایر بخش های بین النهرین و سرزمین های سوریه، فلسطین و فنیقیه نیز می شد.

3) زیرا داریوش اصول و شیوه ای از کشور داری را بنیان نهاد که نه تنها در دوره هخامنشیان بلکه تا قرن ها بعد همچنان پا برجا بود و زمینه رونق اقتصادی و شکوفایی تمدن ایران را فراهم آورد.

4) جایگاه بالایی داشت. از نظر سیاسی هخامنشیان، ایران را به نخستین حکومت بزرگ جهانی تبدیل کردند. به واسطه تدبیر و سیاست شاهان هخامنشی بود که ایرانیان به تأثیرگذارترین مردم در جهان متمدن و شناخته شده آن روز تبدیل شد و از نظر نظامی نیز با تشکیل سپاه جاویدان و تغییرات عمده ای که در ساختار نظامی ایران در این دوره پدید آمد باز هم اقتدار جهانی یافت اگرچه از یونانیان در صحنه های مختلفی شکست خوردند ولی خود یونانی ها به اقتدار سپاه ایرانی اعتقاد و از ایرانیان ترس و واهمه داشتند.

5) منابع دست اول: سنگ نوشته ها ، کتیبه ها ، شجره نامه ، منشور کورش، نقش برجسته ها

منابع دست دوم: کتب تاریخی ، تندیس ها، نقشه ها وتصاویر

با توجه به مطالب درس، توضیح دهید که تغییر پایتخت های اشکانی چه ارتباطی با رویدادها و تحولات سیاسی و نظامی داشته است؟

با توجه به خاستگاه اولیه اشکانیان در شرق اولین مرکز استقرار اشکانیان در سال 250 ق.م نسا و با گسترش مرزها به طرف غرب شهر دارا و به ترتیب شهر هکاتوم پلیس و بعدها سلوکیه در نزدیکی بغداد قرار گرفت. دلیل این انتخاب سلوکیه قرار داشتن در قلب بین النهرین به سبب وجود پایگاه اولیه تمدنی یا مرکز یا دنیای باستان بوده است.

با مقایسه نقشه های قلمرو هخامنشیان و اشکانیان، بگویید: محدودۀ جغرافیایی سلسله های مذکور چه تفاوت هایی دارند؟

با توجه به نقشۀ صفحۀ 58 باید گفت که محدوده قلمرو هخامنشی در شرق از ایالات باختر زرنگ مکران و شمال هندوستان آغاز و در غرب به سواحل شرقی و شمالی دریای مدیترانه و شرق و قسمت های شمالی آفریقا محدود می شود. از جنوب نیز از دریای مکران و سواحل جنوب غربی خلیج فارس آغاز و در شمال به دریاچۀ آرال و دریای سیاه محدود می شد که بزرگترین قلمرو یک دولت در تاریخ ایران محسوب می شود. اما تصرف ایران توسط اسکندر و تسلط کوتاه مدت سلوکیان بر ایران باعث گردید که سلطۀ دولت آینده یعنی اشکانیان بر این قلمرو محدودتر می شود تشکیل دولت باختر یا باکتریا در شرق قسمت های زیادی از اشکانیان گرفت تشکیل دولت های شمال هند نیز این سرزمین را از تصرف ایران خارج کرد در جنوب شرق نیز سواحل دریای مکران از ایران جدا شد در غرب نیز سلطۀ اشکانیان با توجه به نفوذ رومیان به آسیای صغیر محدود شد و مصر نیز زیر سلطۀ دولت بطالسه درآمد ولی بین النهرین همچنان در دست اشکانیان باقی ماند در شمال شرقی نیز قلمرو ایران محدود شد و خوارزم از زیر سلطۀ اران بیرون امد اما مرز های شمال غربی ایران چندان تغییری نکرد.

با استفاده از نقشه های تاریخی و با راهنمایی دبیر محترم، دربارۀ پایتخت های ایران از زمان هخامنشیان تا پایان دورۀ ساسانیان و تغییر مکان آنها، با هم گفت وگو کنید.

به دلیل پیشینه تمدنی درخشان این منطقه واینکه بسیاری از مسیرهای ارتباطی فلات ایران به سمت غرب آسیای صغیر، سوریه و شمال آفریقا از این منطقه می گذشت. همچنین مراکز بزرگ اقتصادی و بازرگانی و کشاورزی در شهرهایی مانند بابل وجود داشت.

نقشه های قلمرو ساسانیان و هخامنشیان را با یکدیگر مقایسه کنید، و بگویید از نظر وسعت چه تفاوتی با هم دارند؟

قلمروهای هخامنشیان بسیار گسترده تر از ساسانیان بوده است تا جایی که دریای سرخ و دریای سیاه و مدیترانه هم جزئی از قلمرو هخامنشیان به شمار می رفت، اما قلمرو امپراطوری ساسانی از طرف غرب به بین النهرین می رسید و بخش های آسیای صغیر، سوریه و مصر را در بر نمی گرفت.

الف) به نظر شما، مطالب این سنگ نوشته چه اهمیت و ارزشی برای مورخان و پژوهشگران دارد؟

ب) محتوای این سنگ نوشته در کدام گروه از منابع تاریخی (دست اول یا دست دوم) طبقه بندی می رود؟ چرا؟

الف) به عنوان یکی از مهمترین منابع نوشتاری ایرانی دوره ساسانی به شمار می رود و تاریخ سیاسی این دوره را بیان می کند این سنگ نوشته بسیاری از کارهای شاپور اول را بیان می کند و نشانه هایی از تشکیلات اداری و دیوانی و همچنین حدود متصرفات شاپور اول را به دست می دهد. علاوه بر این از نظر آشنایی با اسامی مکان و نام های خاص روزگار ساسانی بسیار مفید است.

ب) محتوای این سنگ نوشته در ردیف منابع دست اول می باشد زیرا این گزارش توسط خود شاپور یکم در همان زمان به نگارش در آمده است.

الف) با راهنمایی دبیر محترم و با توجه به مطالبی كه در درس های 9 و 10 خوانده اید، دربارۀ قدرت سیاسی- نظامی ایران در دوران ساسانیان در جهان آن روز، گفت وگو نمایید.

ب) با استفاده از جدول شاهان ساسانی که دبیر محترم در اختیار شما قرار می دهد، نمودار خط زمان سلسله ساسانیان را رسم کنید.

الف) نظام حکومتی متمرکز ساسانی دارای قدرت نظامی و ایدئولوژیک فوق العاده ای بود دوام زمانی حکومت ئو برخوراری از ثروت و قدرت و تسلط بر بخش های شرقی و غربی حکومت فرامرزی خودش قدرت و استیلای سیاسی و نظامی این دولت را افزایش داد.

ب) بر عهده دانش آموزان می باشد.

1) چه عواملی به بروز حرکت های استقلال طلبی در مناطق شرقی قلمرو سِلوکیان کمک کرد؟

2) موقعیت حكومت اشكانیان در دوران پادشاهی مهرداد یكم و مهرداد دوم را شرح دهید.

3) دلایل بروز جنگ های پی در پی میان امپراتوری روم و ایران را در دوران اشكانی و ساسانی بررسی نمایید.

4) حكومت ساسانی در اواخر دوران خود با چه مسائل و مشكلات داخلی مواجه بود؟

1) الف) رقابت سلوکیان با جانشینان اسکندر در مصر

ب) عدم توجه به مناطق شرقی ایران

ج) زور وسلطه بسیار بر مردم (عدم همراهی وهمدلی مردم با حکومت سلوکی)

2) مهرداد یکم با تسلط بر مناطق وسیعی در سراسر ایران، قدرت و قلمرو حکومت اشکانی را افزایش داد. در دوران فرمانروایی اوسلسه اشکانی از یک حکومت محلی در شرق فلات ایران به یک پادشاهی قدرتمند تبدیل شد. مهرداد دوم نیز با فتوحاتی که انجام داد توانست وسعت قلمرو اشکانیان را به نهایت خود برساند و پایه های قدرت وسلطنت را استوار سازد. به علاوه در این دوره بود که روابط تجاری ایران وچین توسعه یافت وجاده ابریشم تکمیل شد، هم چنین اشکانیان تا رود فرات پیش رفته و با امپراتوری روم همسایه شدند.

3) الف) حمله امپراتوری روم به مرزهای غریی ایران

ب) مداخله در امور ارمنستان و مرزهای سوریه

ج) تسلط بر مسیرهای تجاری جاده ابریشم

4) ضعف قدرت سیاسی پادشاهان به دلیل اختلاف پیاپی با بزرگان واشراف – شورش های مکرر فرماندهان نظامی و مداخله آنان در کشمکش های سیاسی – نارضایتی توده مردم از حکومت ساسانی به دلیل حاکم بودن نظام طبقاتی در جامعه – کاهش توان اقتصادی حکومت ساسانی به سبب طغیان رودخانه های دجله وفرات – اجرای قوانین سخت ودست پاگیر موبدان زرتشتی.

الف) دربارۀ اهداف و انگیزۀ شاهان هخامنشی از طرح چنین ادعاهایی، با یکدیگر در کلاس گفت و گو کنید.

ب) تحقیق کنید که فره ایزدی یا فر کیانی در ایران باستان چه مفهومی داشته و ارتباط آن با ادعای اعطای مقام شاهی از سوی اهوره مزدا به شاهان هخامنشی، چه بوده است.

الف) این گفته ها مبین آن است که پادشاهی، عطیه ای الهی است و تنها به درخواست اهورامزدا است که کسی می تواند پادشاه باشد و فرمانروایی کند اهورامزدا سرچشمۀ قدرت و شوکت پادشاهی می باشد و این اعتقادات باعث می شد که ایرانیان آن روزگار وجود پادشاه را مقدس بدانند و دستورات و سخنانش را قانون محسوب بدارند از سوی دیگر این اعتقاد، این عکس العمل را پیش می آورد که اطاعت از فرمان های شاهی ارزش مذهبی خاصی دارد و با اطاعت از قانون الهی یکی می شد و منصب یافتن داریوش توسط اهورامزدا مسأله تقدس قدرت شاهی را در مذهب نشان می دهد حقوق و امتیازاتی که شاه ایران از آن برخوردار بود از این امر سرچشمه می گرفت که سلطنتش موهبتی الهی بود که از طرف اهورامزدا به او تفویض می شد.

ب) این واژه فارسی باستان فره یا فر، در اوستا خورنه در پهلوی فرر یا خوره و در فارسی به صور فر فره خوره یا خره آمده است در فارسی امروزی معنی شوکت و شکوه و مفاهیمی مترادف این معانی را دارد در آغاز چنین پنداشته میشد که فره ودیعه ای است که فقط مخصوص فرمانروایان بر حق ایران است در حالی که چنین نیست همه مردان فره ایزدی دریافت می کنند و بر اثر نیروی معجزه آسای آن است که می تواندد وظایفشان را درست به جای آوردند فره را معمولا مبنای حقانیت و مشروعیت شاهان ایرانی باستان دانسته اند دارنده فره برگزیدۀ خداست و یکی از مهمترین شرایط پادشاهی فره ایزدی است که بدون این شرط شرایط دیگر کفایت نمی کند تازمانی که فره ایزدی با فرمانرویان باشد پیروزی با آنان است و به مجرد اینکه از آنان بگریزد بخت از آنان  دور می شود. نماد فره به صورت پرنده نور آتش آسمان و خورشید تجسم می شود.در اندیشۀ ایران شهری پادشاه فرهمند لزوما پادشاه دادگر و عادل خواهد بود زیرا فرهمندی با دادگری تلازم عینی دارد چنان که اگر خاصیت دادگری از پادشاه صلب شود فره از او دور میشود و جدا می افتد و در نظر و عمل پادشاهی را از دست خواهد داد از طرف دیگر به این علت که شخص شاه وارث مستقیم کشور بود عنوان پدر ملت را داشت در نتیجه فره یعنی شکوه و جلال شاهی در شخص شاه موجود بود و این مانند هالۀ افتخار شمرده می شد که همیشه همراه پادشاهان آریایی بود و نشانه آن دانسته شده که این شاهان در آسمان در کنار خدا جای دارند.

با یکدیگر همفکری کنید و پاسخ دهید:

الف) چرا در دوران هخامنشیان مأموران ادارۀ بازرسی و نظارت، به عنوان «چشم و گوش شاه» شناخته می شدند؟

ب) در زمان کنونی چه نهادها یا وزارت خانه هایی، تقریبا همان وظایفی را انجام می دهند که در آن زمان، مأموران برید انجام می دادند؟

الف) این گروه موظف بودند که هر چند وقت یکبار دستگاه های اداری استان را بازرسی کنند و نتیجۀ مطالعات خود را به عرض شاه برسانند شاه به وسیلۀ چنین سازمانی همیشه در جریان امور کشوری و لشکری قرار می گرفت این گروه حتی به جزییات امور روزانۀ افراد رسیدگی می کردند این ها از محرم ترین ملتمزان شاه بودند و حتی در جنگ ها حفظ و حراست از شاه را بر عهده داشتند در لفظ باستان به چشم شاه اسپزکان و گوش شاه را گاوشکان می گفتند یونانیان آن ها را افدالموس بازیلئوس و بازیلئوس می گقتند.

ب) وزارت ارتباطات وزارت اطلاعات سازمان بازرسی کشور

با توجه به شیوۀ حکومت اشکانیان، دلیل بیاورید که چرا تشکیلات اداری (دیوان سالاری) در دوران آنان، به گستردگی تشکیلات اداری دوران هخامنشیان و ساسانیان نبود؟

1- در دوره اشکانی بیشتر امور در دست دو مجلسی بود که در متن درس به آن ها اشاره شده است در یکی از این مجالس شاهزادگان بزرگان درباری و نمایندگان هفت خاندان بزرگ و در دریگری پیشوایان دینی یا مغان حضور داشتند که در تصمیم گیری های اصلی مملکتی نقش عمده ای ایفا می کردند و به دیکران اجازه ورود به مسائل مملکتی را نمی دادند و بنابراین اجازه تاسیس و تشکیل نهاد دیگری که قدرت آن هارا محدود کند را نمیدادند

2- اشکانیان قومی صحراگرد بودند و اشنایی چندانی با روش ها و شیوه های کشور داری نداشتند و خیلی از مشکلات خود را از طریق همان آداب و رسوم قبیله ای که نیاز چندانی به تشکیلات اداری را نداشتند انجام میداد

3- شیوۀ حکومت اشکانیان بر خلاف هخامنشیان و ساسانیان که متمرکز بودند و برای ادارۀ کشور نیاز به تشکیلات اداری گسترده ای تحت حاکمیت مرکز داشتند شیوه ای ملوک الطوایفی بود و در این شیوۀ حکومت شاهان ایالات خود برای اداره ایالت تحت سلطه شان قانون وضع می کردند و از حکومت مرکزی پیروی نمی کردند. بنابراین نیاز چندانی به تشکیلات اداری در آن دوران وجود نداشت.

با راهنمایی دبیر خود، سه مورد دیگر از نقش برجسته های دوران ساسانی با موضوع دریافت تاج و حلقه شاهی از اهوره مزدا را جست و جو کنید و تصویر آنها را در کلاس نمایش دهید.

1- نقش تاج بخشی اهورامزدا به اردشیر دوم در طاق بستان

2- نقش تاج بخشی اهورامزدا به اردشیر اول در فیروزآباد

3- نقش تاج بخشی اهورامزدا به اردشیر اول در نقش رجب

4- نقش تاج بخشی اهورامزدا به هرمز اول در نقش رجب

5- نقش تاج بخشی اهنورامزدا و آناهیتا به خسرو پرویز در طاق بستان.

با راهنمایی دبیر خود، سنگ نوشته های داریوش یکم را بررسی نمایید و نکته های مربوط به عدالت و قضاوت را از آنها استخراج و فهرست کنید.

واژه ای که داریوش یکم در سنگ نوشته های خود برای قانون به کار می برد «دات» می باشد داریوش در کتیبۀ بیستون عدالت و راستی را زیاد مطرح می کند و درمقابل راستی دروگ یا دروغ را به کار میبرد که عامل همۀ آشوب ها و هرج و مرج های اوایل پادشاهی اش میباشد شورشیان به علت گرایش به دروغ تنبیه شدند و همدستان داریوش در قتل گئومات به علت مبارزه با دروغ از سوی داریوش به نیکی یاد میشوند گفته های داریوش در کتیبۀ بیستون این نکته را میرساند که شاه در درجۀ نهایی رسیدگی به احکام قرار داشت و احکام نهایی توسط وی صادر میشد این نکته با توجه به فرمان هایی که داریوش در مورد سران شورشی صادر میکرد ثابت می شود زیرا تمام سران شورشی بدون هیچ محاکمه ای مستقیما به دستور داریوش اعدام میشوند آنچه برای داریوش در رایطه با شورشیان اهمیت داشت مسأله عدالت بود که در این نکته در کتیبۀ بیستون با صفاتی همچون دروغ زن نبودم متجاوز نبودم بنابر حق رفتار کردم و نه بر ضعف و نه بر توانا زور نورزیدم مشخص می شود در مورد مجازات ها با توجه به کتیبۀ بیستون می توان به بریدن بینی زبان و کندن چشم ها و حتی کندن پوست اشاره کرد و بعدها شورشیان را در جایی که دست به شورش می کردند به دار می آویختند تا برای مردم درس عبرت باشد.

1) منابع دستِ اوّلی را که در تدوین و تألیف این درس مورد استفاده قرار گرفته اند، از متن درس استخراج و فهرست نمایید.

2) نقش داریوش بزرگ را در طراحی و ساماندهی نظام اداری  سیاسی هخامنشیان، ارزیابی و تحلیل کنید.

3) تفاوت شیوه های حکومت هخامنشیان و اشکانیان را به لحاظ تمرکز و یا عدم تمرکز قدرت، به طور مستدل توضیح دهید.

4) مجلس های دوران اشکانیان چه نقشی در ادارۀ امور کشور داشتند و اعضای آنها چه گروه هایی بودند؟

5) علل و نتایج گسترش تشکیلات اداری )نظام دیوان سالاری( را در زمان ساسانیان توضیح دهید.

6) وضعیت قضاوت و دادرسی را در زمان هخامنشیان در چهار سطر خلاصه کنید.

7) شباهت ها و تفاوت های سپاهیان اشکانی و ساسانی را از متن درس استخراج و فهرست نمایید.

1) سنگ نگاره داریوش اول - نامه های اداری هخامنشیان – سنگ نوشته بیستون - سنگ نگاره تخت جمشید - سنگ نگاره بیشاپور.

2) نظام سیاسی اداری داریوش به دوبخش تقسیم می شود

الف) تشکیلات اداری مرکزی در درون دربار هخامنشی ودر پایتخت ساماندهی شده بود و اجزای اصلی آن را خزانه شاهی، انبار شاهی و دیوان شاهی تشکیل می دادند. هریک از این اجزاء تحت اداره یکی از نجبای بلند پایه مادی و یا پارسی قرار داشت. در زمان هخامنشیان مسئولیت بازرسی و نظارت دقیق و کامل بر عملکرد مقام ها و مأموران دولتی در پایتخت و ساتراپی ها برعهده یکی از خویشاوندان شاه و یا یکی از درباریان مورد اعتماد و وفادار به او قرار می گرفت. داریوش تشکیلات استانی یا ساتراپی و شیوه ادره آن ها را از نو سامان داد و قواعد تازه ای برای نظارت و تسلط بیشتر حکومت مرکزی بر ساتراپ به وجود آورد.

3) در دوران هخامنشیان حکومت متمرکز و قدرتمند بود زیرا در رأس تشکیلات سیاسی و اداری پادشاه قرار داشت که از اختیارات فراوانی در ادراره امور کشور برخوردار بود و نماینده خداوند بر روی زمین به حساب می آمد با این حال پادشاهان هخامنشی هیچ وقت خود را بی نیاز از مشورت با بزرگان ومشاوران نمی دانستند و یک گروه مشورتی شامل بلند پایگان سیاسی، نظامی، اداری، دینی و حقوقی در کنار پادشاه حضور داشتند که درباره مسائل مهم حکومتی با آنان مشورت می کرد. به علاوه برای اداره قلمرو وسیع حکومتی و حذف تنش ها بین اقوام و ملل گوناگون برنامه های خاصی در نظر گرفته شده بود اما در دوره اشکانیان حکومت ملوک الطوایف یا غیر متمرکز بود واداره برخی از سرزمین هابه صورت موروثی در اختیار پادشاهان کوچک و حاکمان محلی بود که تا حدی در اداره قلمرو خویش استقلال داشته و سکه ضرب می نمودند. این گروه برای نشان دادن اطاعت خود به حکومت اشکانی علاوه بر پرداخت باج و خراج به هنگام جنگ سپاه در اختیار اشکانیان قرار می دادند.

4) در یکی از این مجالس، شاهزادگان، بزرگان درباری و نمایندگان هفت خاندان مهم و در دیگری پیشوایان دینی یا مغان حضور می یافتند. اعضای این دو مجلس پادشاه اشکانی را در اداره کشور کمک می کردند و در تعیین جانشین پادشاه و تصمیم گیری برای جنگ و صلح نقش داشتند.

5) پادشاهان ساسانی به منظور ایجاد تمرکز و افزایش دامنه نظارت و تسلط خود بر مناطق مختلف کشور از یک سو سپاهی دائمی تشکیل دادند و از سوی دیگر به توسعه تشکیلات اداری منسجم پرداختند در نتیجه این اقدامات از تعداد حکومت های موروثی محلی به طور محسوس کاسته شد و مناطق مختلف کشور و به ویژه نواحی جنوبی، مرکزی و غربی آن تحت نظارت و سلطه مستقیم حکومت ساسانی قرار گرفت.

6) در برخی نوشته ها آمده است که در دوران هخامنشی قوانینی وجود داشته که قدرت پادشاه را محدود می کرده است و برخی از پادشاهان درباره قانونی بودن برخی از کارها با قضات شاهی مشورت می کرده اند. به علاوه در دوره هخامنشی ترکیبی از قوانین وشیوه های دادرسی اقوام ایرانی و اقوام غیر ایرانی تابع امپراتوری هخامنشی مبنای قضاوت بوده است.

7) شباهت ها:

الف) در هردو دوره سپاه به دو بخش پیاده نظام وسواره نظام تقسیم می شد.

ب) اساس تشکیلات نظامی بر پایه فعالیت سوارهنظام بود.

ج) وسایل رزمی آن ها تیر و کمان و نیزه بود.

تفاوت ها:

الف) سپاه اشکانی موقتی ودر هنگام بروز جنگ تشکیل می شد در صورتی که سپاه عصر ساسانی دائمی و مجهز بود.

ب) اعضا سواره نظام اشکانی معمولا از بین جنگاوران وپهلوانان هر قوم برگزیده می شدند در صورتی که سواره نظام ساسانی از میان جوانان طبقه اشراف و نجبا برگزیده می شدند.

ج) ابتکار اشکانیان در جنگ، استفاده از طبل و مزاحمت های صوتی بود اما در دوره ساسانی استفاده از فیل رواج یافت.

الف) نمودار هرم اجتماعی ایران را در دوران هخامنشیان و ساسانیان به دقت ملاحظه فرمایید و تفاوت ها و شباهت های آنها را بیان کنید.

ب) با توجه به مطالب درس 11، صاحب منصبان عالی مرتبه دوران ساسانیان را ذکر نمایید.

الف) قبل از بیان شباهت ها و تفاوت های هرم اجتماعی هخامنشیان و ساسانیان لازم است برای روشن شدن بهتر بحث مطالبی بیان شود اگرچه ساختار اجتماعی ایران در روزگار ساسانیان نظم یافته و در طول عمر آن حکومت وقوع تحولات در ساختار سیاسی اجتماعی و اداری به دگرگونی و تحول در روابط اقشار اجتماعی منجر شد لیکن نظام طبقاتی و تفکیک جامعه به چند طبقه تا قبل از قرن ششم میلادی براساس متون سنتی و مذهبی سه قشر روحانیان جنگاوران و کشاورزان بودند که از سوی دولت و نهاد مذهبی رسمیت یافتند جمعیت در دوره هخامنشی عمدتا در روستا زندگی می کردند که با گذشت زمان و تحقق برنامه شهرسازی ساسانیان جمعیت بیشتری در شهرهای جدید و قدیم ساکن شدند ساسانیان با پی ریزی «ایرانشهر»، هنجارهای اوستایی و نیز ساختار طبقاتی آن را به جامعۀ درون فلات ایران انتقال دادند با این حال جامعه موجود جامعه ایلیاتی و چادرنشین دوران کهن نبود و ویژگی هایی داشت که در دوره هخامنشی و سپس اشکانی پرورده شده وتوسعه یفاته احداث شهرها وجه وجه مشخصه و اصلی برنامه دولت ساسانی بود که پیامدهای سیاسی اجتماعی و اقتصادی خاصی در جامعه ایران داشت به همین دلیل بایستی به شهر و سازمان های اجتماعی در شهرها بیشتر توجه کنیم تا تاریخ اجتماعی ایران را دریابیم.

دولت ساسانی از هامان ابتدا بر اساس یک ساختار متمرکز بنا شد که درآن جامعه به صورت قشر بندی بود  ساختار متمرکز پادشاهان ساسانی با بهره گیری از نهادهای دیوانی سلسله های پیشین در طی چند قرن توانست الگوی مناسب از شیوه حکومتی عرضه کند در قرن ششم میلادی این تقسیم بندی متحول شد و دبیران به عنوان قشر جدید و برزگران و پیشه وران در ردیف دیگر اقشار قرار گرفتند زیرا از آن پس امور دیوانی و غیره مذهبی که قبلا در اختیار روحانیون بود به دبیران سپرده شد و دیوان ها نقش محوری را در جامعه ییساسانی ایفا می کردند و امور تجاری و پیشه وری که وظیفۀ کشاورزان تلقی می شد از یکدیگر منفک شد.

شباهت ها: 1- در راس هرم اجتماعی هردو دوره شاه قرار داشت  2- صاحب منصبان عالی رتبۀ سیاسی و نظامی در هردو دوره بعد از شاه قرار داشتند  3- تودۀ مردم در دو دوره در طبقۀ پایین این ساختار قرار داشتند.

تفاوت ها:  1- طبقۀ دوم در ساختار اجتماعی ساسانیان گستردی تر شد و مناصب جدیدی نسبت به دورۀ هخامنشی به آن اضافه شد  2- در ساختار اجتماعی ساسانیان ساسانی طبقه سوم جدید با مناصب جدید شکل گرفت که در دوره هخامنشی از آن خبری نیست مناصبی مانند دبیران منجمان  3- تودۀ مردم در دورۀ ساسانی به گروه های متفاوتی تقسیم شدند و تقسیم کار جدید بر اثر تحولات اجتماعی شکل گرفت.

ب) شامل خاندان شاهی خاندان های قدیمی روحانیون زرتشتی حاکمان ولایات و مقامات دولتی و نظامی می شدند.

الف) به نظر شما چرا موبدان از نظام طبقاتی تبعیض آمیز دورۀ ساسانی حمایت می کردند؟

ب) دفاع موبدان از تبعیض ها و نابرابری های اجتماعی، چه تأثیری می توانست بر روابط مردم با آنان داشته باشد؟

الف) زیرا روحانیان در صدد حفظ مناصب و موقعیت اجتماعی و سیاسی و اقتصادی خویش بودند. روحانیان به هنگام تأسیس دولت ساسانی به همراه خاندان های اشرافی شرکت داشتند و از این جهت اتحاد میان دین و دولت به موبدان در دستگاه دولت قدرت فراوانی بخشید و مبانی نفوذ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی این طبقه را در اجتماع و حاکمیت زرتشتی افزایش داد. آنان مهر تایید به سلطنت پادشاه جدید می زدند و جزء شورای سلطنتی بودند و در عزل و نصب و جانشینی شاهان نقش اساسی و اصلی داشتند.

ب) باعث گردید مذهف انحصاری زرتشت، وحدت معنوی خود را از دست بدهد و کثرت رفتارهای مذهبی، مدیریت های انحصاری دولتی و جدایی طبقاتی، موجبات بی اعتمادی معنوی خود را از دست بدهد و کثرت رفتارهای مذهبی، مدیریت های انحصاری دولتی و جدایی طبقاتی، موجبات بی اعتمادی مردم ایران به دین و از بین رفتن وحدت مذهبی شد. با توجه به گسترش تفکر جبرگرایی و تقدیرگرایی و وجود ساختار اجتماعی طبقاتی در دوره ساسانی، زوال دیانت زرتشتی و عدم موفقیت موبدان در آرمان دهی به جامعه و به تبع آن فروپاشی درونی حکومت ساسانی را، قبل از هجوم گسترده اعراب مسلمان امری حتمی می نمود. به این نحو کشمکش های دینی و طبقاتی قبل از تنش های سیاسی و نظامی، استحکام جامعه ساسانی را در معرض خطر قرار داد. در حقیقت ضعف ایدئولوژیک و نارضایتی عامه از نظام دینی ساسانی، عامل اساسی برای حضور نیروهای اسلام در جامعه ساسانی بود.

به چند گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، دربارۀ زمان برگزاری و آداب و رسوم جشن های زیر، تحقیق کنید و گزارش آن را به صورت روزنامه دیواری در کلاس ارائه نمایید.

گاهنبارهای شش گانه؛ مهرگان؛ سده

گاهنبارهای شش گانه : گاهنبار یا گاهبار یا گَهَنبار در اسطوره های زرتشتی و آریایی آن شش روزی است که خدا دنیا را آفرید و در کتاب زند از زرتشت نقل می کنند که اهورامزدا دنیا را در شش گاه آفرید و اول هر گاهی نامی دارد و در اول هر گاهی جشنی سازند. همانطور که در دین های سامی، آفریدگار، جهان هستی را در شش روز می آفرینند، در دین ایرانیان کهن نیز اهورامزدا آفرینش جهان مادی را در شش گاهنبار به انجام می رساند. به این ترتیب که در یسنا آمده است :

1- میدیوزرم - میانه بهار یا میانه فصل سبز – وقتی که سبزیجات تازه به فراوانی یافت می شود. این واژه اوستا «میدیو»، به چم میان و «زرم» به چم بهار آمده است. این گهنبار که گاه آفرینش آسمان است، از روز خور تا دی بمهر ایزد یعنی روز یازدهم تا پانزدهم اردیبهشت ماه زرتشتی (دهم تا چهاردهم اردیبهشت ماه در گاهشماری رسمی) برپا می شود. زمان این گهنبار، زمان رشد و نمو گیاهان و رونق گرفتن کشاورزی است.

2- میدیوشم – میانه تابستان – زمان رسیدن گندم و دیگر غلات. این واژه در اوستا «منیدیو» به چم میان و «شمه» به چم تابستان آمده است. این جشن در میان تابستان بزرگ 7 ماهه قرار می گیرد و آن را با انقلاب تابستانی یکی گرفته اند. دومین گهنبار سال از خیز ایزد و ماه تیر آغاز شده و تا روز دی به مهر یعنی از یازدهمین تا پانزدهمین روز تیر ماه زرتشتی (از هشتم تا دوازدهم تیرماه در گاه شماری رسمی) ادامه دارد. این گهنبار آب آفریده شده است. فاصله نخستین گهنبار سال تا این جشن 60 روز است.

3- پَیته شَهیم – پایان تابستان – زمان برداشت میوه جات. این واژه در اوستا و در پهلوی آمده است. این گهنبار که گاه آفرینش زمین است، از روز اشتاد تا انارام ایزد یعنی بیست و ششمین روز تا سی امین روز شهریور ماه باستانی (بیست و یکم تا بیست و پنجم شهریور ماه در گاهشماری رسمی) برپا می شود. زمان گهنبار آخر تابستان بزرگ است که برابر با آغاز مهر ماه کنونی است و هنگام برداشت محصول تابستانی و خرمن است. فاصله دومین گهنبار سال تا این جشن 75 روز است.

4- اَیائرم یا ایاسرم – آغاز فصل سرما – کاشت محصولات زمستانی این گهنبار گاه آفرینش گیاهان است و از روز اشتاد تا انارام یعنی از روز بیست و ششم تا سی ام مهرماه زرتشتی (بستم تا بیست و پنجم مهرماه گاهشماری رسمی) برپا می شود. این گهنبار، با چهره پیشین 30 روز فاصله دارد. ایاسرم گاه زمانی است که چوپانان با گله خود پیش از آمدن سرما از چراگاه های تابستانی به خانه باز می گردند.

5- میدیارم – زمان استراحت کامل (میانه سال یعنی میانه زمستان) این گهنبار گاه آفرینش جانوران است و از روز مهر تا ورهرام ایزد از ماه دی یعنی از روز 16 تا 20 دی ماه زرتشتی (10 تا 14 دی ماه گاهشماری رسمی) برپا می شود. فاصله این گهنبار، با چهره پیشین 80 روز است.

6-هَمَسپَت مَدَ» – شاید به چم «حرکت همه سپاه» برابری شب و روز با برابری سرما و گرما (پایان زمستان و هنگام اعتدال بهاری) – آماده شدن برای باز زنده شدن طبیعت. این گهنبار که گاه آفرینش انسان است، از روز اهنود تا وهیشتوایش یعنی پنج روز پایان سال (25 تا 29 اسفند ماه گاهشماری رسمی) برپا می شوند. این گهنبار 75 روز پس از چهره پیشین برپا می شود. این 5 روز را «پنجه بزرگ» نیز می نامند. زرتشتیان باور دارند که در این 5 روز فروهرهای درگذشتگان برای سرکشی بازماندگان خود فرود می آیند.

آشنایی با جشن مهرگان :

روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان‏ مهر بفزای!ای نگار ماه چهر مهربان‏ مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر مهربانی به،به روز مهر و جشن مهرگان‏ جام را چون لاله‏گردان از نبیذ باده رنگ‏ و اندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستان‏

در روز شمار کهن ایرانی،روز مهر(شانزدهم)2از ماه مهر جشن‏ مهرگان برپا می‏شد و تا بیست و یکم مهرماه به مدت پنج روز ادامه‏ داشت.روز شانزدهم مهرگان کوچک و روز بیست و یکم(رام روز) مهرگان بزرگ معروف بوده است.مهرگان در نزد جنوبی‏ها از جشن‏ نوروز باشکوه‏تر برگزار می‏شد عده‏یی معتقد بودند که سال از فصل‏ سرد آغاز می‏شو و حتا در دوره‏ی هخامنشی مهرماه آغاز سال بوده‏ است.اما آن‏چه مسلّم است این جشن در بزرگداشت ایزد مهر برپا می‏شد که یکی از ایزدان آیین زرتشی‏ست که مظهر، عقد و میثاق، راستی، بیداری، نظم، دلیری و راهنمای آدمیان در تاریکی‏ست. هم‏چنین یاری‏کننده‏ کسانی می‏باشد که حقشان پایمال شده و کیفررسان پیمان‏شکن است.افزون بر یکی بودن نام روز مهر از ماه‏ مهر مناسبت دیگری را نیز برای برگزاری این جشن برمی‏شمرند: «در سنّت دیرین ایران،در مهر روز از ماه مهر فریدون بر بیوراسب‏ یا اژدهاک (ضحاک) دست یافته او را در کوه دماوند به زندان افکند. آن روز را به یاد پایان فرمانروایی دشمن و آغاز پادشاهی فریدون جشن‏ گرفتند. «ابوریحان بیرونی در مور مهرگان چنین نوشته است: «شانزدهم‏ روز از مهرماه و نامش مهر واندرین روز افردیون ظفر یافت بر بیرواسب جادو، آنکه معروف است به ضحاک و به کوه دماوند بازداشت و روزها که سپس مهرگان است،همه جشنند بر کردار آنچه از پس نوروز بود و ششم آن مهرگان بزرگ بود و رام روزنام‏ است و بدین دلنندش». این عید مانند دیگر اعیاد بزرگ برای عموم مردم است.از آیین‏ ساسانیان در این روز این بود که تاجی را که بصورت آفتاب بود بر سر می‏گذاشتند و در این روز برای ایرانیان بازاری برپا می‏شد».

و در کلوک خراسان رسم است که در روز مهرگان به سپاهیان و ارتش رخت پاییزی و زمستانی می‏دهند».6

«در این روز بود که شاه فریدون به یاری مهر هیولای اژدی‏هاک‏ را با گرز گاوسار که سلاح ویژه‏ی ایزدان است با خاک یکسان کرد.هر روحانی زرتشتی آن‏گاه که رسما جامه‏ی روحانی بر تن می‏کند،گرزی‏ به این شکل همراه دارد،یادآور مبارزه‏ی معنوی و اخلاقی که‏ می‏خواهد با اهریمن داشته باشد.مهرگان از یک‏سو سال روز این‏ پیروزی اسطوره‏یی‏ست و از سوی دیگر یادآور نبردهای سنگین‏ معنوی که در پیش روست.افزون بر همه‏ی این‏ها راسخ داشتند پیمان سرنوشت‏سازی که میان اهورا مزدا از یک سو و اهریمن از سوی‏ دیگر بسته شده بود که دقیقا دوره‏های مبارزه را معیّن می‏ساخت، در این روز بسته شده بود.زیرا ایزدمهر در ضمن مسوول و مراقب و حافظ تمام پیمان‏ها نیز بود. مناسبت‏های رزمی و جنگی عید مهرگان ایجاب می‏کرد که‏ شرکت‏کنندگان اصلی در آیین و مراسم این جشن مردان باشند و رابطه‏ی میان این جشن با فرقه‏های متاثر از خوی سپاهی‏گری رومیان‏ از همین جا آغاز شد.اما از دیدگاه عمومی و اجتماعی،جشن مهرگان‏ مردمی‏ترین جشن‏های مردم ایرانی‏نژاد بود.همانند گاهنبارها یکی از فرصت‏ها بود.بای ذبح قربانی حیوانی و انجام مراسم دسته‏جمعی‏ عبادت،نیایش،ولیمه و ضافت دادن با اغذیه و خوراکی‏های موجود در پاییز.در این ضیافت‏ها میوه‏های رسیده و آبدار و انواع خشکبار جای‏ شیر و ماست و پنیر تازه جشن روزهای نوروز را می‏گرفت.همانند روزهای نوروزی،دست‏کم توانگران و بزرگ‏زادگان به یک‏دیگر هدیه‏ می‏دادند. 7

مهرداد بهار در مورد بعضی از جشن‏های ایران باستان به خصوص‏ نوروز و مهرگان معتقد است که:«به احتمال بسیار این اعیاد،به اعیاد اقوام برزگر می‏ماند و نه اعیات اقوان گله‏دار،می‏بایست این اعیادی‏ سخت کهن در نجد ایران بوده باشند و به پیش از تارخ بازگردند و از آن اقوام بومی این سرمزین، اجداد غیرآریایی ما باشند،این اعیاد به‏ هراه سومریان به بین النهرین برده شدند و دو عید ازدواج مقدس و اکیتی را پدید آوردند... جشن مهرگان، همان‏گونه که‏ در بین النهرین باستان مرسوم بود،شش روز طول‏ می‏کشید که از روز شانزدهم مهر آغاز می‏گردید و آغاز آن را مهرگان‏ عامه و پایان آن را مهرگان خاصه می‏گفتند».

چنین به نظر می‏آید که جشن مهرگان هم از حالت مذهبی، سیاسی و درباری برخوردار است و هم به سوی جشن‏های مردمی‏ گرایش دارد.و به عبارت دیگر در این جشن بار دیگر خاطره‏ی نهایت‏ حدّ رشد قوه‏ نامیه در نبات و حیوان تکرار می‏شود.از سوی دیگر یادآور پیروزی پهلوان و فرمانرو بر اژدهاک ستمگر و ظالم است. جشن مهرگان پهلوان هم در میان زردشتیان کشور برگزار می‏شود و جزء جشن‏های ملی و مذهبی آنان به‏شمار می‏آید».

نتیجه: بسیاری از آداب و سنن ملّی ما ایرانیان به‏خصوص جشن‏ها در حال از بین رفتن است یا به بوته‏ی فراموشی سپرده شده است در حالی که فرهنگ و ارزش‏های خوب گذشتگا نه تنها می‏تواند پیام‏آور صلح،دوستی،همبستگی و حتا شادی باشد و بیم و هراس فردی را از انسان‏ها برهاند و رضایت باهم بودن را نیز فراهم کند،بلکه‏ گنجینه‏های گران‏بهایی از هویت ملی ما ایرانیان نیز محسوب‏ می‏شوند.پس باید یاد بگیریم که آن‏چه از گذشته‏های دور باقی مانده‏ است و جزء میراث فرهنگی ما می‏باشد به هر طریق ممکن باید حفظ و پاسداری شوند.

جشن سده چیست و از کجا آمده؟

جشن سده را به داستان کشف آتش توسط هوشنگ شاه پیشدادی که یکی از پادشاهان اسطوره‌ای ایران بوده، مرتبط می‌دانند. براساس شعری از شاهنامه‌ی فردوسی که این اتفاق را روایت کرده، «هوشنگ‌شاه پیشدادی با گروهی از ملازمانش برای گردش به محلی رفته بود که ناگهان ماری جلویش ظاهر می‌شود. او هم با انگیزه‌ی دفاع از خود سنگی را برداشته و به سوی سر مار پرتابش می‌کند. آن سنگ که از نوع آتش‌زنه بوده، جرقه می‌زند و روش مهار آتش از آن روز جشن گرفته می‌شود.» این‌طور که از اسطوره‌های شاهنامه برمی‌آید، تا پیش از کشف آتش توسط هوشنگ‌شاه پیشدادی، آتشکده‌ها وجود داشته‌اند و از آتش استفاده می‌شده اما راه کنترل و مهار آتش، از زمان جشن سده اتفاق افتاده است. از نظر گاهشماری و تقویمی هم این جشن صد روز بعد از زمستان بزرگ(یکم آبان‌ماه در گاهشماری اکنون ایران) برگزار می‌شده است. اعتقاد کلی و فولکلوریک (مردمی) می‌گوید که، بعد از این شب سرما کم شده و هوا رو به گرمی می‌گذارد. این بخشی از شاهنامه‌ی فردوسی است که به کشف آتش و جشن سده اشاره کرده است: بر آمد به سنگ گران سنگ خرد/هم آن و هم این سنگ گردید خرد فروغی پدید آمد از هر دو سنگ/دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ جهـاندار پیش جهان آفرین/نیایش همی کرد و خواند آفرین که اورا فروغی چنین هدیه داد/همین آتش آن گاه قبله نهاد یکی جشن کرد آن‌شـب و باده خورد/سده نام آن جشن فرخنده کرد

جشن سده چطور برگزار می‌شود؟

چند روز قبل از ده بهمن‌ماه که زمان برگزاری جشن است، گروهی از مردم دور هم جمع می‌شوند و در محلی که از قبل برای برگزاری جشن آماده شده، هیزم‌ و چوب‌های خشک را روی هم کپه می‌کنند. در روز برگزاری جشن که ده بهمن‌ماه است، عده‌ای مردم دورهم جمع می‌شوند و آتش را روشن می‌کنند. در بین زرتشتیان، روشن کردن آتش به این منوال انجام می‌شود که عده‌ای از جوانان مشعل به دست، پشت سر موبد به راه می‌افتند و بعد از سه بار گشتن دور توده‌ی هیزم آن را روشن می‌کنند. توده‌ی هیزم آن‌قدر زیاد هست که تا حدود یک‌ساعت سوختنش طول بکشد و آدم را گرم کند. بعد از روشن شدن آتش هم شما را به خیر و ما را به سلامت!

1) نظام اجتماعی جامعۀ نخستین آریایی چگونه بود؟

2) در نظام اجتماعی جامعۀ ایرانی در دورۀ هخامنشیان، چه تغییر و تحولاتی ایجاد شد؟

3) جامعۀ ایران در دورۀ اشکانیان شامل چه گروه ها و قشرهایی بود؟

4) نظام اجتماعی ایران در دورۀ ساسانیان چه ویژگی هایی داشت؟

5) جنبش مزدک چه پیامدهایی در جامعۀ ساسانی برجای گذاشت؟

1) اقوام آریایی به صورت قبیله ای زندگی می کردند و کسانی که از نظر نژاد، زبان وباورهای دینی مشترک بودند درون یک قبیله قرار می گرفتند. هر قبیله شامل چند طایفه بود و طایفه نیز خود به چندین خانواده بزرگ تقسیم می شد. در کنار این رده بندی قبیله ای، نوعی تقسیم بندی اجتماعی سه گانه بر اساس شغل و پیشه افراد هم وجود داشت که در آن افراد به سه قشر روحانیون، جنگیان، کشاورزان و شبانان تقسیم شده بودند.

2) در زمان هخامنشیان با افزایش فتوحات و توسعه تشکیلات حکومتی، نابرابری اجتماعی و اقتصادی میان گروه حاکم و مردم عادی افزایش یافت. در این دوران اعضای خاندان های بزرگ که خانواده شاهی در رأس آنها قرار داشت، از طرف پادشاه به سمت حکومت شهربی ها، فرماندهی ارتش و سایر مناصب مهم حکومتی منصوب گردیدند. آنان داراییهای هنگفتی کسب کردند و صاحب زمین های وسیعی شدند. به این ترتیب در زمان هخامنشیان طبقه ای از اشراف و بزرگان شکل گرفت که علاوه بر امتیازات ویژه لقتصادی، از مقام و منزلت اجتماعی بالاتری برخوردار بودند. در این دوره به دلیل اهمیت فتوحات نظامی، قشر جنگجویان نسبت به دو قشر دیگر، در جایگاه بالاتری قرار گرفت

3) شامل گروه حاکم و توده های مردم عادی بود اعضای گروه حاکم خودبه دو دسته تقسیم می شدند در مرتبه اول اعضای خاندان شاهی و دیگر خاندان های قدرتمند قدیمی بودند که مهم ترین منصب های حکومتی، نظامی وسیاسی را در اختیار داشتند. توده مردم شامل کشاورزان، شبانان، صاحبان حرف و بازرگانان بودندهم چنین جنگ های پیاپی با دشمنان خارجی سبب گرد آمدن گروه چشمگیری از اسیران شده بود که در کارهای متخلف از آنها استفاده می شد.

4) الف) نظام طبقاتی عصر ساسانی براصالت نسب وخون استوار بود. اشراف وبزرگان نسب و خون خود را برتر از نسب و خون مردم عادی می دانستند و برخورداری از امتیازات ویژه را حق مسلم خویش می شمردند.

ب) حکومت ساسانی طبقات وقشرهای اجتماعی را به شدت زیر نظر داشت. در چنین جامعه ای تحرک اجتماعی ورفتن از طبقه ای بهطبقه دیگر ممنوع ویا دست کم بسیار دشوار بود.

پ) در دوران ساسانیان نابرابری های اجتماعی و اقتصادی میان طبقه حاکم و توده مردم افزایش چشمگیری داشت.

5) این جنبش پایه های نظام طبقاتی جامعه ساسانی را به شدت لرزاند لذا خسرو انوشیروان برای اصلاح امور اجتماعی و اقتصادی اقداماتی انجام داد که موجب شد قدرت و نفوذ اشراف و نجبای درجه اول کاهش یافته و بر قدرت و نفوذ اشراف و نجبای درجه دوم افزوده شود.

به چهار گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه دربارۀ تأثیر و نقش یکی از عوامل زیر بر گسترش تجارت در دورۀ هخامنشیان گفت وگو و استدلال کنید:

1)موقعیت جغرافیایی و وسعت قلمرو 2) راه ها و وسایل حمل و نقل 3) پول و اوزان 4) کشاورزی و صنعت

1) موقعیت جغرافیایی و وسعت قلمرو : به دلیل وسعت و همسایگی با قدرتمندانی چون روم باعث رونق و گسترش تجارت در دوره هخامنشیان شد.

2) راه ها و وسایل حمل  نقل : جاده های شاهی و راه های دریایی به دلیل وجود دریاهای فراوان

3) پول و اوزان : واحدهای پولی و وزنی و ... موجب اثبات ارزش هرگونه جنس تجارتی شد.

4) کشاورزی و صنعت : بر اثر گسترش راه ها و توسعه تجارت، کشت گونه های جدیدی از گیاهان و درختان در سراسر قلمرو پهناور و سلسله های ایران، معمول گردید و همچنین باعث رونق برقراری روابط سیاسی و تجاری هم شد.

با توجه به محتوای این درس و درس های 9 و 10، چهار مورد از مخارج اساسی حکومت ها را در ایران باستان فهرست کنید.

*  مخارج جنگ ها و لشکرکشی ها

*  مخارج دربار (مصارف شخصی شاها، شاهزادگان و درباریان)

*  پرداخت حقوق کارمندان اداری، نظامیان و ...

*  مخارج ساخت و ساز بناها و کاخ ها

*  نگهداری و تعمیر آتشکده ها، کاروان سراها، قنات، سدها و ...

1) عوامل مؤثر بر رونق و شکوفایی کشاورزی ایران را در عصر باستان فهرست کنید.

2) چرا حکوم تها در ایران باستان به را هها و وسایل حمل و نقل اهمیت زیادی می دادند؟

3) سه مورد از اقدامات مهم داریوش اوّل هخامنشی را که بر وضعیت اقتصادی اثر گذاشت، فهرست کنید.

4) به نظر شما چرا اشکانیان و ساسانیان مانع از روابط مستقیم تجاری میان روم با هند و چین می شدند؟

5) عوامل مؤثر بر وضعیت اقتصاد و معیشت مردم ایران را در دوران باستان شرح دهید.

1) الف) معاف بودن از پرداخت مالیات در صورت تبدیل شدن زمین های بایرتوسط کشاورزان

ب)حفرقنات، احداث بند و سد بر روی رودها و حفر نهرهای انتقال آب به زمین های کشاورزی

ج) فعالیت واستریوشان سالارها در زمینه کشاورزی

2) زیرا راه ها درعصر باستان علاوه بر آن که امکان جابه جایی کالاها و مسافران را فراهم می آوردند، در انتقال اندیشه ها و فرهنگ ها نیز نقش مهمی داشتند. از طریق مسیرهای ارتباطی زمینی و دریایی بود که فرهنگ، هنر و معماری اقوام و جوامع عصر باستان در بخش های وسیعی از جهان آن روزگار بر یکدیگر تأثیر گذاشتند. بسیاری از آیین ها و دین های باستانی از طریق جاده ها از شرق به غرب عالم و یا بالعکس راه یافتند.

3) یکسان سازی نظام پولی ایران – مشخص شدن واحدهای وزن واندازه گیری - ضرب سکه طلا

4) چون نمی خواستند از درآمد هنگفتی که از حقوق گمرکی، عوارض حمل و نقل و راهداری یا فروش مستقیم ابریشم نصیب شان می شد دست بکشند و یا بی بهره باشند.

5) عوامل سیاسی: در زمان هایی که صلح وآرامش حکم فرما بود و زمامدارانی لایق حکومت می کردند فعالیت های اقتصادی شرایط مطلوبی داشت و مردم با خیال آسوده به کسب وکار می پرداختند اما در دورانی که حکومت مرکزی ضعیف و آشوب و ناامنی فراگیر می شد یا دشمنان خارجی به ایران هجوم می اوردند اوضاع اقتصادی بهم می ریخت و رونق و آبادانی رخت بر می بست.

عوامل طبیعی و اقلیمی: عواملی چون خشکسالی، سیل و طغیان رودخانه ها و تخریب سدها بر وضعیت اقتصادی تأثیر منفی می گذاشت گاهی نیز بیماری های فراگیر و کشنده چون طاعون، و با موجب مرگ و میر گسترده نیروی کار و در نتیجه رکود و افت تولید می شد.

گزیده های بالا از سروده های زرتشت در کتاب اوستا را مطالعه کنید و پاسخ دهید که هریک از این گزیده ها ناظر بر کدام یک از اصول اعتقادی زرتشت است.

1- نقش امشاسبندان یا جاودانان مقدس برای یاری به اهورامزدا در امر آفرینش و اداره امور جهان

2- اشاره به مینوی نیک : گفتار نیک، پندار نیک، کردار نیک

3- اشاره به اعتقاد به جهان آخرت و روز داوری اعمال افراد

گزیدۀ متن های صفحه قبل را به دقت مطالعه کنید و پس از همفکری با یکدیگر، به پرسشهای زیر پاسخ دهید.

الف) شواهدی که دلالت بر زرتشتی بودن هخامنشیان می کنند، کدام اند؟

ب) هرودت به چه تفاوت هایی دربارۀ باورهای ایرانیان عصر هخامنشیان با اعتقادات یونانیان باستان اشاره کرده است؟

الف) 1- ذکر نام اهورامزدا در کتیبه های پادشاهان هخامنشی  2- اشتراک در نام مهر و ناهید که در آئیت هخامنشیان به عنوان ایزد و در آئین مزدیسنا به عنوان فرشتگان آمده اند.  3-پرستش و نیایش آتش و برپاکردن آتشکده  4- نام ویشتاسب پدر داریوش یکم را همان گشتاسب (تلفظ اوستایی) حامی زرتشت می دانند.  5- باور به ارته یا اشا.

ب) هرودوت بیان می کند تا جایی که من اطلاع دارم پارس ها عادات و رسومی دارند که چنین است پارس ها عادت ندارند که برای خدایان مجسمه برپا کنند و یا معبد و قربانگاهی بسازند. برعکس، آن ها کسانی را که چنین کنند به دیوانگی متهم می کنند و علت به نظر من آنست که آن ها هرگز مانند یونانیان خصوصیات بشری برای خدایان قائل نبوده اند. زسم آن ها چنین است که به مرتفع ترین نقاط کوهستان صعود می کنند و در آنجا قربانی هایی به زئوس خداوندی که نام او را بر کائنات و افلاک اطلاق کرده اند، اهدا می کنند. آن ها برای خورشید و ماه و زمین و آتش و آب و باد نیز هدایایی قربانی می کنند. اینها تنها خدایانی هستند که پارس ها از قدیم برای آن ها قربانی می کرده اند و اما مرسام مذهبی پارس ها در موقع اهداء قربانی به این خدایان رعایت می کنند از ایت قرار است پارس ها در موقع اهداء قربانی نه قربانگاه بنا می کنند و نه آتش روشن می کنند. اندودن به روغن مقدس و نواختن نی و بست نوار به قربانی و افشاندن جو مقدس نزد آن ها مرسوم نیست.

1) اعتقادات و سیاست دینی شاهان هخامنشی چگونه بود؟

2) سیاست دینی اشکانیان، چه آثار و نتایج فرهنگی و اجتماعی در پی داشت؟

3) آثار و پیامدهای سیاسی و دینی رسمیت یافتن دین زرتشتی در دوران ساسانی را بررسی کنید.

4) بررسی کنید که وجود آتشکده های سه گانه در دوران ساسانیان، با کدام یک از مباحث درس 12 ارتباط دارد.

5) تأثیر رقابت و دشمنی سیاسی میان امپراتور یهای ساسانی و روم را بر وضعیت مسیحیان ایران شرح دهید.

1) اعتقادات: اکثر پژوهشگران برجسته ایرانی و غیر ایرانی در خصوص پیروی هخامنشیان از دین زرتشتی اختلاف نظر دارند عده ای از آنان بر پایه برخی مندرجات سنگ نوشته ها و دیگر شواهد تاریخی استدلال می کنند که هخامنشیان زرتشتی بوده اند و گروهی دیگر این نظر را قبول ندارند و می گویند شاهان هخامنشی به باورهای کهن ایرانیان اعتقاد داشته اند.

سیاست دینی هخامنشیان: پادشاهان هخامنشی مردم را در پیروی از دین خود آزاد می گذاشتند و فرهنگ و عقاید اقوام تابع حکومت خود را محترم می شمردند. رفتار آزاد منشانه کورش بزرگ با مردمان مغلوب و احترام او به دین و آداب و رسوم این مردمان نشانه مطلب فوق می باشد.

2) آزادی دینی اشکانیان زمینه مناسبی را برای همزیستی مسالمت آمیز پیروان دین ها و عقاید مختلف فراهم کرد از این رو یونانی تبارانی که در ایران می زیستند بدون هیچ مزاحمتی خدایان خود را می پرستیدند یهودیان، حکومت ایران را پناهگاه مناسبی برای خود می دانستند. مسیحیان در قلمرو اشکانی احساس امنیت می کردند و حتی مبلغان بودایی نیز برای آیین خودرا راحت تبلیغ می نمودند.

3) الف) پیامد سیاسی: با این اقدام دین وسیاست بهم گره خورد از یک سو پادشاهان به پشتیبانی کامل از دین رسمی پرداختند و از سوی دیگر روحانیون زرتشتی قدرت و حاکمیت پادشاهان ساسانی را تأیید کردند.

ب) پیامدهای دینی: گسترش ورسمیت یافتن دین زرتشتی، نفوذ و قدرت روحانیون زرتشتی را به طرز چشمگیری افزایش داد به طوری که پادشاهان معمولا برای تصمیم گیری در مسائل مهم حکومت با موبدان مشورت می کردند و روحانیون زرتشتی علاوه بر تعالیم آموزه های دینی و اجرای مراسم مذهبی عهده دار پست ها و مقام های مهمی نیز گشتند. مکتوب شدن اوستای شفاهی توسط موبدان برای این که در مقام بحث و جدل با سایر ادیان بتوانند با سند و مدرک معتبر صحبت نمایند – برپا ساختن آتشکده های فراوان در شهرها و روستاهای مختلف ایران - در عصر ساسانی اوستا به زبان پهلوی ترجمه و شرح و تفسیرهایی بر آن نوشته شد همچنین سایر کتاب های اعتقادی نیز بر اساس تعالیم زرتشت به زبان پهلوی تألیف گردید مثل دینکرد - سخت گیری نسبت به گروه های غیرزرتشتی.

4) خانواده

5) یکی از مناطقی که سبب اختلاف سیاسی میان ایران وامپراتوری روم بودارمنستان می باشد در اثر مسیحی شدن عده زیادی از مردم این منطقه، پادشاهان ایرانی واکنش نشان داده و موجب آزار واذیت مسیحیان این ناحیه و سایر شهرهای مسیحی نشین ایران گشتند در این زمینه شاپور دوم ساسانی بیشترین خشونت ها را نسبت به مسیحیان اعمال نمود. بعد از او چند تن از پادشاهان ساسانی نسبت به مسیحیان به دیده اغماض نگاه کرده و دست از تعرض آنها برداشتند یزدگرد اول و خسرو پرویز نیز از جمله پادشاهانی بودند که رابطه دوستانه با مسیحیان برقرار نمودند.

به نظر شما استفاده از زبان های ایلامی و بابلی در اسناد رسمی هخامنشیان، نشان دهندۀ کدام ویژگی حکومت هخامنشی است؟

تاثیرپذیری از فرهنگ و تمدن اقوام و کشورهای تابعه امپراتوری

به نظر شما چه ارتباطی می تواند میان گسترش داستان های حماسی و پهلوانی با شرایط سیاسی ـ اجتماعی حاکم بر اوایل دوران حکومت اشکانیان، وجود داشته باشد؟

1- شعر پهلوانی از روزگار پارتیان که گوسان ها و ختیاگران حرفه ای سرگذشت های پادشاهان در عشق و جنگ را می خواندند از محبوبیت فراوان برخوردار بود. در حکله اسکندر مقدونی به ایران محدود متون دینی و عرفی دوره هخامنشی از بین رفته است. بنابراین اشکانیان به سنت شفاهی که در ایان رونق فروانی داشت ادامه دادند و با حفظ داستان های حماسی و گسترش آن باعث حفظ این سنت شدند.

2- رواج این داستان ها از سوی دربار این بود که اطاعت بی چون و چرا از پادشاه را به خواننده سفارش می کرد و این اطاعت در کرده های جنگاوران و پهلوانان ایرانی به خوبی نشان داده شده است.

3- فرمانبرداری پایدار رعایا از پادشاهانشان و ضرورت اداره کردن دادگسترانه رعایا از سوی پادشاه، حراست از دین، جلوگیری از سوءاستفاده های طبفات حاکم، توجه به کشاورزی و آبادانی کشور و رهایی دادن نیازمندان از تهیدستی و بداختری را از طریق این نوع ادبیات می توان مشاهده کرد.

4- تاریخ ملی در پی آن بود تا مردم را به رعایت دقیق تمایز میان طبقات اجتماعی تشویق کند.

5- تقویت حس نیرومند ملی گرایی در بین ایرانیان در اوایل حکومت اشکانی برای مقابله با بیگانه ستیزی (سلوکیان)

به نظر شما چرا زرتشتیان در اواخر عصر ساسانی و اوایل دوران اسلامی، به نگارش آثار دینی و ادبی خود روی آوردند؟

1- موبدان مساعی فراوانی به کار بردند تا از راه ادبی از دین خود دفاعی کنند و مومنان را درس دین ورزی بیاموزند.

2- در اواخر دوره ساسانی دین زرنشن از حمایت دولت برخوردار نبود و علاقه به داشتن آثار مکتوب و احساس خطر از نابودی آن ها موجب شد که موبدان و علمای زرتشتی دست به گردآوری و تالیف این آثار بزنند.

3- تحولات دینی این عصر، از جمله پیشرفت دین مسیح در قلمرو ساسانی و در گرفتن مباحثات اعتقادی میان پیروان ادیان مختلف، موجب شد موبدان برای اینکه در مقام بحث و جدل، سند و مدرک قابل استنادی در اختیار داشته باشند، اقدام به مکتوب کردن اوستای شفاهی کنند.

الف) هر کدام از متن های شمارۀ 1، 2 و 3 به کدام یک از ابعاد تعلیم و تربیت اشاره می کنند؟

ب) با همفکری بگویید متن شمارۀ 3، شما را به یاد کدام یک از شعرهای مولانا می اندازد؟ دیوان غزلیات شمس را به کلاس بیاورید و آن شعر را بخوانید.

الف)

1-ابعاد اخلاقی، شغلی و حرفه ای       2-بعد جسمانی                  3-بعد اجتماعی

ب)

روزها فکر من این است و همه شب سخنم           که چرا غافل از احوال دل خویشتنم

از کجا آمده ام آمدنم بهر چه بود                         به کجا میروم آخر ننمایی وطنم

مانده ام سخت عجب کز چه سبب ساخت مرا       یا چه بوده است مراد وی از این ساختنم

آنچه از عالم عِلوی است من آن می گویم              رخت خود باز بر آنم که همانجا فکنم

مرغ باغ ملکوتم نِیم از عالم خاک                        چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم

کیست در گوش که او می شنود آوازم                  یا کدام است سخن می کند اندر دهنم

کیست در دیده که از دیده برون می نگرد             یا چه جان است نگویی که منش پیرهنم

تا به تحقیق مرا منزل و ره ننمایی                       یک دم آرام نگیرم نفسی دم نزنم

می وصلم بچشان تا در زندان ابد                       به یکی عربده مستانه به هم درشکنم

من به خود نامدم اینجا که به خود باز روم            آنکه آورد مرا باز برد تا وطنم

تو مپندار که من شعر به خود می گویم                تا که هشیارم و بیدار یکی دم نزنم

1) چهار مورد از مهم ترین زبان های ایرانی دوران باستان را فهرست کنید و دلیل اهمّیت هر یک از آنها را بیان کنید.

2) به نظر شما چرا آثار ادبی مکتوبی از دوران هخامنشیان و اشکانیان بر جا نمانده است؟ (دو دلیل ذکر نمایید)

3) گوسان ها، چه نقش فرهنگی ای در تاریخ ایران در عصر اشکانیان داشتند؟

4) مهمترین اهداف تعلیم و تربیت در ایران باستان چه بوده است؟

5) با توجه به مطالبی که در درس 12 در بارۀ ویژگ یهای نظام طبقاتی عصر ساسانی خواندید، چه ارتباطی میان این نظام با آموزش و تحصیل وجود داشته است؟

1) فارسی باستان که در دوره هخامنشی به آن سخن می گفته اند / سنگ نوشته های پادشاهان هخامنشی که به خط میخی نوشته شده اند.

* اوستایی که زبان بخشی ازمردمان نواحی شرقی ایران بوده است / کتاب دینی زرتشتیان به این زبان نوشته شده است.

* پارتی یا پهلوی اشکانی که در مناطق شمال وشمال شرقی ایران متداول بوده است / زبان رسمی و درباری حکومت اشکانیان بوده است.

* فارسی میانه یا پهلوی ساسانی که در جنوب وجنوب غربی ایران رایج بوده است / زبان رسمی و درباری حکومت ساسانیان بوده است.

2) الف) زیرا در ایران باستان نقل شفاهی داستان ها و تعالیم دینی و ادبی بر کتابت و نوشتن ترجیح داده می شد لذا تنها اسناد مربوط به سیاست و تا حدی اقتصاد را کتابت می کردند

ب) رایج بودن سنت نقالی وقصه گویی در میان مردم

3) گوسان ها داستان های ملی و پهلوانی را سینه به سینه به نسل های بعدی منتقل کردند. این داستان ها بعدها در تدوین خدای نامه ها و سرودن شاهنامه فردوسی مورد استفاده قرار گرفتند.

4) پرورش فرزندانی دانا، پرهیزگار، دلیر، فرمانبر و سخت کوش مدنظر بود ضمن این که آموزش و پرورش ابعاد گسترده ای داشت و شامل تربیت جسمانی، اخلاقی، اجتماعی، دینی، شغلی وحرفه ای نیز می شد.

5) رابطه مستقیمی وجود دارد زیرا در زمان ساسانیان تنها فرزندان خاندان شاهی، درباریان، اشراف و موبدان می توانستند به مدرسه بروند و تحصیل کنند اما برای فرزندان توده مردم از قبیل کشاورزان، پیشه وران و صنعت گران این امکان فراهم نبود که در مدارس و آموزشگاه های آن دوره درس بخوانند.اینان به طور معمول حرفه پدران خود را می آموختند حتی بازرگانانی که تلاش داشتند فرزندانشان درس بخوانند موفقیت چشمگیری در این زمینه نداشتند.

الف) محتوای این سنگ نوشته، کدام ویژگی هنر و معماری هخامنشی را نشان می دهد؟ برای پاسخ خود دلیل بیاورید.

ب) مکان هایی را که در این سنگ نوشته ذکر شده، بر روی نقشه هخامنشیان در درس 9، نشان دهید.

پ) به نظر شما چرا داریوش یکم بر مشارکت معماران، هنرمندان و کارگران از سرتاسر قلمرو هخامنشی در بنای کاخ تاکید می نماید؟

الف) تاثیرپذیری از دستاوردهای هنری اقوام و ملت های تابع آن حکومت بود که پیشینه تمدنی درخشانی داشتند. زیرا داریوش در این سنگ نوشته از شانزده قوم و کشور که مصالح ساختمان را تهیه کرده اند و از هشت قوم که قابلیت های هنری و صنعت کاری خود را در ساختمان بنا به کار برده اند، یاد می کند. بر اساس این کتیبه : الوار کاج از لبنان، الوار یکا از گندار و کرمان، طلا از سارد و باختر، سنگ عقیق از سغد، سنگ فیروزه از خوارزم، نقره و چوب آبنوس از مصر، زیورهای دیوارها از ایونی، عاج از سند،کوش و رخج، ستون های سنگی از سنگ ابیرادوش از ایلام، سنگ کاران ایونیایی و ساردی، زرگران مادی و مصری، آجرکاران از بابل، چوب کاران از سارد و مصر و کسانی که دیوار آراستند از ماد و مصر بودند.

ب)

پ) هدف در مرتبه نخست ستایش از بسیج تولیدات و نیروهای انسانی یک شاهنشاهی در خدمت به پادشاه است. این اسناد با فصاحت و بلاغت اراده شاه را در نمایش دادن اتحاد همه اقوام شاهنشاهی و همکاری سازمان یافته آن ها بر گرد شاه را به منصه ظهور می گذراتد و بیشترین تاکید را بر فرمانداری سیاسی و استیلای خراجج گذاری دارد. خواست تا به نوعی در این کارها شرکت جویند که بدین وسیله به همه نشان دهد که در چه دایره وسیعی، ملل و اقوام گوناگون تحت تابعیت شاهنشاهی قرار گرفته اند و در سازندگی پایتخت و مقر حکومت شرکت دارند.

به تصویر بالا دقت نمایید، چه شباهت هایی در آنها می بینید؟ از این شباهت ها چه نتیجه ای می توان گرفت؟

1- فرم موها

2- ریش چهار گوش مجعد

3- پشت موی بلند و مجعد

4- حالت نیم رخ صورت

نتیجه گرفته می شود که سنگ تراشان هخامنشی از نقش برجسته های آشوری الهام و الگو گرفته اند و یا سنگ تراشان آشوری این نقش را ایجاد کرده اند.

به پنج گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه یک بخش از آثار هنری دورۀ ساسانی را در قالب پاورپوینت معرفی و در کلاس ارائه کنید، الف) بناها، ب) سنگ نگاره ها، پ) ظروف فلزی، ت) سکه ها، ث) زیورآلات

هنر در دوره ساسانی

دوران ساسانی، واپسین دوره شکوه در هنر ایران پیش از اسلام است که دستاوردهای این دوره نه تنها در هنر اسلامی باقی ماند بلکه به اروپا و چین نیز منتقل شد.

امپراتوری ساسانی را می توان از آخرین امپراتوری های جهان باستان برشمرد. آنها در زمان پارتیان از شاهان دست نشانده ایالت «پرسیس» (فارس امروزی) در جنوب غرب ایران بودند. اردشیر اول توانست اردوان پنجم، آخرین شاه پارتی را در سال 234 میلادی در هرمزگان شکست داده و حکومت متمرکزی پدید آورد که از ویژگی های آن بالندگی هنر و معماری بود. دین تا پیش از دوره ساسانی به عنوان چیزی رسمی در حکومت سیاسی مطرح نبود، اما در دوره ساسانی، مشروعیت قدرت شاهی، تحت حمایت دین زرتشتی قرار گرفت و این آئین، دین رسمی کشور شد.

در طاق بستان علاوه بر صحنه های تفویض شاهی  که به وضوح تأثیرات هنر رومی و بیزانسی را نشان می دهد، صحنه ای از شکارگاه نقش خورده که شبیه آن در بعضی از گچ بری های مناطق دیگر هم دیده شده است. این ترکیب بندی ها کاملا وامدار سنت های تصویرگری خاوری است.

گسترش سیاسی و اقتصادی امپراتوری ساسانی در شکوفایی هنرهای این دوره انعکاس یافت. آنها در غرب با بیزانس برخورد داشتند و در شرق نیز تجارتی پرمایه و غنی با چین راه انداختند که ثمره آن ورود منابع غنی مالی از راه جاده ابریشم به کشور بود. اما در پس این داد و ستد مالی، ورود تأثیرات هنر خاوری و بیزانسی-رومی به هنر ساسانی نیز اتفاق افتاد که در گسترش فرهنگ نیز موثر بود و توانست هنر ساسانی را بسیار غنی و پرمایه کند.

به طور کلی هنر تصویری در عصر ساسانی را در چند وادی می توان پی گرفت:

نقوش ظروف سیمین

اگر عصر هخامنشی، رونق ظروف طلا است، اثر ساسانی رواج ظروف سیمین (نقره) است. علاوه بر آن که از دوره ساسانی ظروف سیمین بسیاری برجای مانده، تعداد بی شماری ظرف در ادوار بعد (اسلامی) با الگوبرداری از سینی های این دوره تولید شده که امکان مطالعه نقوشِ تصویری ساسانی را ممکن می کند.

نقش غالب بر روی این سینی ها، صحنه هایی از شکار شاهان ساسانی است که با تکنیک قلم زنی اجرا شده اند. در این تصاویر شاه ساسانی، اغلب سواره یا پیاده، در حال شکار یک یا دو حیوان شکاری است و حیوان در حالت زنده و مرده بازنمایی شده است. در سینی های دوره متاخر ساسانی، حرکات این تصاویر بیشتر شده که می توان آن را نفوذ هنر بیزانسی دانست. شاهان ساسانی هم با تاج ها و جامه های ویژه شان قابل تشخیص از یکدیگرند و برخی از تصاویر نیز طلاکوب شده اند و بدین ترتیب جلوه بیشتری یافته اند.

صخره نگاری ها

دوره ساسانی به لحاظ نقش برجسته صخره ای نیز غنی و پرمایه است. نقش برجسته های طاق بستان از منابع مهم طراحی دوره ساسانی بشمار می رود. در این محل می توان تلفیقی از تمامی انواع تصویرسازی ساسانی را مشاهده کرد:

در طاق بستان علاوه بر صحنه های تفویض شاهی، که به وضوح تأثیرات هنر رومی و بیزانسی را نشان می دهد، صحنه ای از شکارگاه نقش خورده که شبیه آن در بعضی از گچ بری های مناطق دیگر هم دیده شده است. این ترکیب بندی ها کاملا وامدار سنت های تصویرگری خاوری است. کمپوزیسیون صحنه شکار در دیوارنگاره طاق بستان کاملا دارای ویژگی های نقش برجشته نیست، بلکه بیشتر با نقاشی در ارتباط است، اگر این نقش برجسته را رنگ آمیزی کنند همگونی آن با نقاشی بیشتر معلوم می شود.

در واقع می توان گفت این نقش برجسته تداوم نقاشی های شکارگاه عصر اشکانی است که از حالت خطی به صورت برجسته درآمده است؛ مانند همان تصاویر پارتی فاقد خط زمینه است؛ پرسپکتیو آن مقامی است و هنرمند هیچگونه اجباری برای بازنمایی صحنه ای واقعی نداشته است. تصاویر حیوانات به طور کاملا نمادین در صفحه معلقند و بدین ترتیب هنرمند بر وجه اسطوره ای روایت تاکید بیشتری از وجه واقع نگاری آن داشته است.

ضرب سکه و ساخت مهر

در دوره ساسانی بر سکه سازی نیز تأکید بیشتری شد. اصلا می توان گفت ضرب سکه در زمان ساسانیان به صورت یکی از هنرهای امپراتوری آنها درآمد. ظاهرا طراحی های نقش برجسته ها در سایر رسانه های هنری شامل انواع منسوجات و جواهرآلات نیز با تأثیر از همین نقوش سکه ادامه یافته است.

ساخت مهر نیز در این دوره با کیفیت والایی صورت می گرفت و طبقات مختلف اجتماعی از آن بهره می گرفتند. نقوش روی این مهرها بسیار زیبا و ظریف است. گاهی در روی آنها از نقش مایه های انسانی و حیوانی استفاده می کردند. نقش حیوانات بیشتر شامل شیر، بزکوهی و گراز بود که می توان ردپای نگرش های اساطیری را در آن جست.

این تصاویر اصولا مفهوم مذهبی و آئینی داشتند و شیر همراه با خورشید به عنوان نقشی آشنا برای هر ایرانی، در این مهرها به وفور قابل مشاهده است.

تزئینات معماری

یکی دیگر از منابع مهم تصویرگری ساسانی، نقوش گچبری است که ایشان در ادامه سنت های پارتی برای تزئین بناهای معماری خود از آن استفاده کرده اند. تزئین در معماری از عصر ساسانی دارای اهمیتی بسیار شد و اصولا به وفور از آن استفاده می شد. ستون بندی های باشکوه، نقش درخت زندگی به صورت گلهای تجریدی، نقش حیوانات اساطیری مانند طاووس و گراز، نقش بال و حلقه، از مهمترین عناصر تزئینی معماری ساسانی است.

علاوه بر این موارد، استفاده از نقاشی های دیواری در هنر ساسانی و همچنین موزائیک کاری، برای زیباسازی ابنیه باشکوه معماری رواجی کامل یافت که به دلیل گسترده بودن مطلب در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

سرانجام امپراتوری ساسانی در سال 631میلادی سقوط کرد اما سنتهای ایجاد شده در این واپسین دوران شکوه ایران، از میان نرفت بلکه به معماری و هنر دوران اسلامی انتقال یافت و از طریق آن و همچنین به واسطه راه های تجاری با شرق و غرب، بسط یافته و حتی چین و اروپا را نیز بی تأثیر نگذاشت.

1) دو مورد از ویژگی های مهم هنر و معماری عصر هخامنشی را توضیح دهید.

2) سنگ نگاره ها و نقش برجسته های دوران هخامنشی و ساسانی، حاوی چه مضامین و محتوایی هستند و چه اهمیتی در شناخت تاریخ آن دوران دارند؟

3) برجسته ترین نوآور یهای معماری اشکانی و ساسانی را شرح دهید.

4) هنر نقاشی و نگارگری در عصر ساسانی چه وضعیتی داشت؟

5) سه مورد از عوامل رونق و شکوفایی هنر و معماری ایران در دوران باستان را استنباط و بیان کنید.

1) الف) تأثیر پذیری از دستاوردهای هنری اقوام و ملل تابع آن حکومت که پیشینه تمدنی درخشانی داشتند.

ب) درباری بودن هنر ومعماری عصر هخامنشی

ج) طبیعت گرایی یا استفاده از عناصر موجود در طبیعت

2) حاوی مضامینی چون پیکره پادشاه و ملازمان او به هنگام پیروزی بر دشمنان یا بار عام، پیکره حیوانات واقعی وافسانه ای، نمادها ونشانه های مذهبی، اعطای منصب شاهی ازسوی اهورامزدابه شاه و....می باشند.

اهمیت این سنگ نگاره ها، نه فقط جلوه گاه مهارت، ذوق و ظرافت و حس زیباشناسی هنرمندان سنگ تراش آن زمان می باشد بلکه بیانگر اندیشه ها، باورها وارزش های مورد قبول جامعه نیز هست ضمن اینکه با این کار رویدادها و اقدامات مهم شاهان نیز ثبت و ضبط و به وسیله کنده کاری ماندگار شده اند و مورخان برای پی بردن به برخی از رموز موفقیت این پادشاهان می توانند از آن استفاده نمایند.

3) ساخت بناهای طاق دار، گنبدی ودارای ایوان – استفاده از هنر گچ بری، نقاشی های دیواری، موزاییک کاری ونقش برجسته ها در نمای داخلی بناها.

4) رونق و رواج چشمگیری داشت ونقاشان ایرانی در ترسیم نقوش گل و گیاه، جانوران و انسان مهارت فراوانی از خود نشان دادند. نقش ونگارهای نقاشان ایرانی در عهد ساسانی الهام بخش هنرمندان دوران بعد به ویژه دوره اسلامی بودند.

5) ارتباط تنگاتنگ فرهنگی، هنری میان اقوام ایرانی و اقوام وملت های تابع ایران (الهام پذیری هنرمندان از یکدیگر) – ذوق و سلیقه سرشار هنرمندان ایرانی در خلق آثار هنری و معماری – ارتباط تجاری و بازرگانی ایران با مناطق غربی وشرقی کشور - توسعه تشکیلات سیاسی وادرای ایران – جذب هنرمندان به دربار.