جواب فصل 16 هنر و معماری تاریخ (1) ایران و جهان باستان

الف) محتوای این سنگ نوشته، کدام ویژگی هنر و معماری هخامنشی را نشان می دهد؟ برای پاسخ خود دلیل بیاورید.

ب) مکان هایی را که در این سنگ نوشته ذکر شده، بر روی نقشه هخامنشیان در درس 9، نشان دهید.

پ) به نظر شما چرا داریوش یکم بر مشارکت معماران، هنرمندان و کارگران از سرتاسر قلمرو هخامنشی در بنای کاخ تاکید می نماید؟

الف) تاثیرپذیری از دستاوردهای هنری اقوام و ملت های تابع آن حکومت بود که پیشینه تمدنی درخشانی داشتند. زیرا داریوش در این سنگ نوشته از شانزده قوم و کشور که مصالح ساختمان را تهیه کرده اند و از هشت قوم که قابلیت های هنری و صنعت کاری خود را در ساختمان بنا به کار برده اند، یاد می کند. بر اساس این کتیبه : الوار کاج از لبنان، الوار یکا از گندار و کرمان، طلا از سارد و باختر، سنگ عقیق از سغد، سنگ فیروزه از خوارزم، نقره و چوب آبنوس از مصر، زیورهای دیوارها از ایونی، عاج از سند،کوش و رخج، ستون های سنگی از سنگ ابیرادوش از ایلام، سنگ کاران ایونیایی و ساردی، زرگران مادی و مصری، آجرکاران از بابل، چوب کاران از سارد و مصر و کسانی که دیوار آراستند از ماد و مصر بودند.

ب)

پ) هدف در مرتبه نخست ستایش از بسیج تولیدات و نیروهای انسانی یک شاهنشاهی در خدمت به پادشاه است. این اسناد با فصاحت و بلاغت اراده شاه را در نمایش دادن اتحاد همه اقوام شاهنشاهی و همکاری سازمان یافته آن ها بر گرد شاه را به منصه ظهور می گذراتد و بیشترین تاکید را بر فرمانداری سیاسی و استیلای خراجج گذاری دارد. خواست تا به نوعی در این کارها شرکت جویند که بدین وسیله به همه نشان دهد که در چه دایره وسیعی، ملل و اقوام گوناگون تحت تابعیت شاهنشاهی قرار گرفته اند و در سازندگی پایتخت و مقر حکومت شرکت دارند.

به تصویر بالا دقت نمایید، چه شباهت هایی در آنها می بینید؟ از این شباهت ها چه نتیجه ای می توان گرفت؟

1- فرم موها

2- ریش چهار گوش مجعد

3- پشت موی بلند و مجعد

4- حالت نیم رخ صورت

نتیجه گرفته می شود که سنگ تراشان هخامنشی از نقش برجسته های آشوری الهام و الگو گرفته اند و یا سنگ تراشان آشوری این نقش را ایجاد کرده اند.

به پنج گروه تقسیم شوید و با راهنمایی دبیر خود، هر گروه یک بخش از آثار هنری دورۀ ساسانی را در قالب پاورپوینت معرفی و در کلاس ارائه کنید، الف) بناها، ب) سنگ نگاره ها، پ) ظروف فلزی، ت) سکه ها، ث) زیورآلات

هنر در دوره ساسانی

دوران ساسانی، واپسین دوره شکوه در هنر ایران پیش از اسلام است که دستاوردهای این دوره نه تنها در هنر اسلامی باقی ماند بلکه به اروپا و چین نیز منتقل شد.

امپراتوری ساسانی را می توان از آخرین امپراتوری های جهان باستان برشمرد. آنها در زمان پارتیان از شاهان دست نشانده ایالت «پرسیس» (فارس امروزی) در جنوب غرب ایران بودند. اردشیر اول توانست اردوان پنجم، آخرین شاه پارتی را در سال 234 میلادی در هرمزگان شکست داده و حکومت متمرکزی پدید آورد که از ویژگی های آن بالندگی هنر و معماری بود. دین تا پیش از دوره ساسانی به عنوان چیزی رسمی در حکومت سیاسی مطرح نبود، اما در دوره ساسانی، مشروعیت قدرت شاهی، تحت حمایت دین زرتشتی قرار گرفت و این آئین، دین رسمی کشور شد.

در طاق بستان علاوه بر صحنه های تفویض شاهی  که به وضوح تأثیرات هنر رومی و بیزانسی را نشان می دهد، صحنه ای از شکارگاه نقش خورده که شبیه آن در بعضی از گچ بری های مناطق دیگر هم دیده شده است. این ترکیب بندی ها کاملا وامدار سنت های تصویرگری خاوری است.

گسترش سیاسی و اقتصادی امپراتوری ساسانی در شکوفایی هنرهای این دوره انعکاس یافت. آنها در غرب با بیزانس برخورد داشتند و در شرق نیز تجارتی پرمایه و غنی با چین راه انداختند که ثمره آن ورود منابع غنی مالی از راه جاده ابریشم به کشور بود. اما در پس این داد و ستد مالی، ورود تأثیرات هنر خاوری و بیزانسی-رومی به هنر ساسانی نیز اتفاق افتاد که در گسترش فرهنگ نیز موثر بود و توانست هنر ساسانی را بسیار غنی و پرمایه کند.

به طور کلی هنر تصویری در عصر ساسانی را در چند وادی می توان پی گرفت:

نقوش ظروف سیمین

اگر عصر هخامنشی، رونق ظروف طلا است، اثر ساسانی رواج ظروف سیمین (نقره) است. علاوه بر آن که از دوره ساسانی ظروف سیمین بسیاری برجای مانده، تعداد بی شماری ظرف در ادوار بعد (اسلامی) با الگوبرداری از سینی های این دوره تولید شده که امکان مطالعه نقوشِ تصویری ساسانی را ممکن می کند.

نقش غالب بر روی این سینی ها، صحنه هایی از شکار شاهان ساسانی است که با تکنیک قلم زنی اجرا شده اند. در این تصاویر شاه ساسانی، اغلب سواره یا پیاده، در حال شکار یک یا دو حیوان شکاری است و حیوان در حالت زنده و مرده بازنمایی شده است. در سینی های دوره متاخر ساسانی، حرکات این تصاویر بیشتر شده که می توان آن را نفوذ هنر بیزانسی دانست. شاهان ساسانی هم با تاج ها و جامه های ویژه شان قابل تشخیص از یکدیگرند و برخی از تصاویر نیز طلاکوب شده اند و بدین ترتیب جلوه بیشتری یافته اند.

صخره نگاری ها

دوره ساسانی به لحاظ نقش برجسته صخره ای نیز غنی و پرمایه است. نقش برجسته های طاق بستان از منابع مهم طراحی دوره ساسانی بشمار می رود. در این محل می توان تلفیقی از تمامی انواع تصویرسازی ساسانی را مشاهده کرد:

در طاق بستان علاوه بر صحنه های تفویض شاهی، که به وضوح تأثیرات هنر رومی و بیزانسی را نشان می دهد، صحنه ای از شکارگاه نقش خورده که شبیه آن در بعضی از گچ بری های مناطق دیگر هم دیده شده است. این ترکیب بندی ها کاملا وامدار سنت های تصویرگری خاوری است. کمپوزیسیون صحنه شکار در دیوارنگاره طاق بستان کاملا دارای ویژگی های نقش برجشته نیست، بلکه بیشتر با نقاشی در ارتباط است، اگر این نقش برجسته را رنگ آمیزی کنند همگونی آن با نقاشی بیشتر معلوم می شود.

در واقع می توان گفت این نقش برجسته تداوم نقاشی های شکارگاه عصر اشکانی است که از حالت خطی به صورت برجسته درآمده است؛ مانند همان تصاویر پارتی فاقد خط زمینه است؛ پرسپکتیو آن مقامی است و هنرمند هیچگونه اجباری برای بازنمایی صحنه ای واقعی نداشته است. تصاویر حیوانات به طور کاملا نمادین در صفحه معلقند و بدین ترتیب هنرمند بر وجه اسطوره ای روایت تاکید بیشتری از وجه واقع نگاری آن داشته است.

ضرب سکه و ساخت مهر

در دوره ساسانی بر سکه سازی نیز تأکید بیشتری شد. اصلا می توان گفت ضرب سکه در زمان ساسانیان به صورت یکی از هنرهای امپراتوری آنها درآمد. ظاهرا طراحی های نقش برجسته ها در سایر رسانه های هنری شامل انواع منسوجات و جواهرآلات نیز با تأثیر از همین نقوش سکه ادامه یافته است.

ساخت مهر نیز در این دوره با کیفیت والایی صورت می گرفت و طبقات مختلف اجتماعی از آن بهره می گرفتند. نقوش روی این مهرها بسیار زیبا و ظریف است. گاهی در روی آنها از نقش مایه های انسانی و حیوانی استفاده می کردند. نقش حیوانات بیشتر شامل شیر، بزکوهی و گراز بود که می توان ردپای نگرش های اساطیری را در آن جست.

این تصاویر اصولا مفهوم مذهبی و آئینی داشتند و شیر همراه با خورشید به عنوان نقشی آشنا برای هر ایرانی، در این مهرها به وفور قابل مشاهده است.

تزئینات معماری

یکی دیگر از منابع مهم تصویرگری ساسانی، نقوش گچبری است که ایشان در ادامه سنت های پارتی برای تزئین بناهای معماری خود از آن استفاده کرده اند. تزئین در معماری از عصر ساسانی دارای اهمیتی بسیار شد و اصولا به وفور از آن استفاده می شد. ستون بندی های باشکوه، نقش درخت زندگی به صورت گلهای تجریدی، نقش حیوانات اساطیری مانند طاووس و گراز، نقش بال و حلقه، از مهمترین عناصر تزئینی معماری ساسانی است.

علاوه بر این موارد، استفاده از نقاشی های دیواری در هنر ساسانی و همچنین موزائیک کاری، برای زیباسازی ابنیه باشکوه معماری رواجی کامل یافت که به دلیل گسترده بودن مطلب در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت.

سرانجام امپراتوری ساسانی در سال 631میلادی سقوط کرد اما سنتهای ایجاد شده در این واپسین دوران شکوه ایران، از میان نرفت بلکه به معماری و هنر دوران اسلامی انتقال یافت و از طریق آن و همچنین به واسطه راه های تجاری با شرق و غرب، بسط یافته و حتی چین و اروپا را نیز بی تأثیر نگذاشت.

1) دو مورد از ویژگی های مهم هنر و معماری عصر هخامنشی را توضیح دهید.

2) سنگ نگاره ها و نقش برجسته های دوران هخامنشی و ساسانی، حاوی چه مضامین و محتوایی هستند و چه اهمیتی در شناخت تاریخ آن دوران دارند؟

3) برجسته ترین نوآور یهای معماری اشکانی و ساسانی را شرح دهید.

4) هنر نقاشی و نگارگری در عصر ساسانی چه وضعیتی داشت؟

5) سه مورد از عوامل رونق و شکوفایی هنر و معماری ایران در دوران باستان را استنباط و بیان کنید.

1) الف) تأثیر پذیری از دستاوردهای هنری اقوام و ملل تابع آن حکومت که پیشینه تمدنی درخشانی داشتند.

ب) درباری بودن هنر ومعماری عصر هخامنشی

ج) طبیعت گرایی یا استفاده از عناصر موجود در طبیعت

2) حاوی مضامینی چون پیکره پادشاه و ملازمان او به هنگام پیروزی بر دشمنان یا بار عام، پیکره حیوانات واقعی وافسانه ای، نمادها ونشانه های مذهبی، اعطای منصب شاهی ازسوی اهورامزدابه شاه و....می باشند.

اهمیت این سنگ نگاره ها، نه فقط جلوه گاه مهارت، ذوق و ظرافت و حس زیباشناسی هنرمندان سنگ تراش آن زمان می باشد بلکه بیانگر اندیشه ها، باورها وارزش های مورد قبول جامعه نیز هست ضمن اینکه با این کار رویدادها و اقدامات مهم شاهان نیز ثبت و ضبط و به وسیله کنده کاری ماندگار شده اند و مورخان برای پی بردن به برخی از رموز موفقیت این پادشاهان می توانند از آن استفاده نمایند.

3) ساخت بناهای طاق دار، گنبدی ودارای ایوان – استفاده از هنر گچ بری، نقاشی های دیواری، موزاییک کاری ونقش برجسته ها در نمای داخلی بناها.

4) رونق و رواج چشمگیری داشت ونقاشان ایرانی در ترسیم نقوش گل و گیاه، جانوران و انسان مهارت فراوانی از خود نشان دادند. نقش ونگارهای نقاشان ایرانی در عهد ساسانی الهام بخش هنرمندان دوران بعد به ویژه دوره اسلامی بودند.

5) ارتباط تنگاتنگ فرهنگی، هنری میان اقوام ایرانی و اقوام وملت های تابع ایران (الهام پذیری هنرمندان از یکدیگر) – ذوق و سلیقه سرشار هنرمندان ایرانی در خلق آثار هنری و معماری – ارتباط تجاری و بازرگانی ایران با مناطق غربی وشرقی کشور - توسعه تشکیلات سیاسی وادرای ایران – جذب هنرمندان به دربار.