جواب فصل 9 موازنه و ترصیع علوم و فنون ادبی (1)

1) در کدام بیت ها، آرایۀ موازنه به کار رفته است؟ دلیل خود را بنویسید.

الف)

گر عزم جفا داری، سر در رهت اندازم          ور راه وفا گیری، جان در قدمت ریزم

سعدی

ب)

ز   گرز   تو   خورشید   گریان   شود           ز تیغ تو بهرام بریان شود

فردوسی

پ)

جفا  پل  بود،  بر  عاشق   شکستی            وفا گل بود، بر دشمن فشاندی

خاقانی

ت)

همه شوری و نشاطی، همه عشقی وامیدی        همه سحری و فسونی، همه نازی و خرامی

شفیعی کدکنی

ث)

تیر بلای او را جز دل هدف نباشد           تیغ جفای او را جز جان سپر نباشد

خواجوی کرمانی

ج)

در بزم ز رخسار دو صد شمع برافروز         وز لعل شکربار، می و نقل فرو ریز

عراقی

د)

پرواز به آنجا که نشاط است و امید است          پرواز به آنجا که سرودا ست و سرورا ست

فریدون مشیری

ر)

نظر تا کنی عرض نقل است و می               نفس تا کشی، حرف چنگا ست و نی

بیدل دهلوی

2) در کدام یک از ابیات، شاعر از آرایۀ ترصیع، بهره برده است؟ دلیل انتخاب خود را بنویسید.

الف)

عالم همه عابدند و معبود یکی است          دنیا همه ساجدند و مسجود یکی است

    فرخی یزدی

ب)

چرا   ننهم؟   نهم   دل    بر   خیالت          چرا ندهم؟ دهم جان در وصالت     خاقانی

پ)

چرا   مطرب   نمی خواند   سرودی؟          چرا ساقی نمی گوید درودی؟     ابتهاج

ت)

راه   وصل    تو،    راه    پر    آسیب           درد عشق تو، درد بی درمان     هاتف اصفهانی

ث)

ما    ز    بالاییم    و    بالا   می رویم           ما ز دریاییم و دریا می رویم     مولوی

3) کدام بیت از نظر کاربرد « سجع »، ارزش موسیقایی بیشتری دارد؟

هم عقل دویده در رکابت             هم شرع خزیده در پناهت

جمال الدّین عبدالرّزاق اصفهانی

ما برون را ننگریم و قال را            ما درون را بنگریم و حال را

مولوی

4) شاعر در ابیات زیر، برای بهره گیری از آرایۀ « سجع » چه شیوه ای را به کار گرفته است؟ توضیح دهید.

الف)

بهاری کز دو رخسارش، همی شمس و قمر خیزد          نگاری کز دو یاقوتش همی شهد و شکر ریزد

                                                                                     کلیله و دمنه

ب)

روشنی روز تویی، شادی غم سوز تویی            ماه شب افروز تویی، ابر شکربار، بیا

                                                                                     مولوی

پ)

ما چو ناییم و نوا در ما ز توست                ما چو کوهیم و صَدا در ما ز توست

                                                                                     مولوی

5) در تقطیع هجایی هر بیت زیر، چند هجای کشیده دیده می شود؟

الف)

هر که  تأمّل  نکند  در  جواب            بیشتر آید سخنش ناصواب       سعدی

ب)

چند پرسی ز من چیستم من            نیستم  نیستم  نیستم  من         میرزا حبیب خراسانی

1) الف) آرایه موازنه کار رفته است، زیرا واژه های دو قرینه (دو مصراع) هم وزن اند. (موازنه تقابل سجع های متوازن یا متوازی در دو یا چند جمله است.)

ب) آرایه موازنه کار رفته است، زیرا واژه های «گرز و تیغ» و «خورشید و بهرام» سجع متوازن اند و واژه «گریان و بریان» سجع متوازی اند.

پ) آرایه موازنه وجود دارد، همه کلمات «مصراع اول با مصراع دوم» هم وزن اند. واژه های (جفا و وفا)، (پل و گل)، (شکندگی و فشاندی) سجع متوازی اند و (عاشق و دشمن) سجع متوازن اند.

ت) آرایه موازنه کار رفته است، چون تمام کلمات مصراع اول با کلمات مصراع دوم جز کلمات تکراری سجع متوازی اند، یعنی علاوه بر هم وزنی، در واج پایانی نیز یکسان اند.

موازنه به کار رفته است.

ث) تمام کلمات مصراع اول با دوم به جز «بلای» ، «جفای» سجع متوازن اند، این تقابل سجع ها افزایش دهنده موسیقی شعر است.

ج) آرایه موازنه وجود دارد.

د) آرایه موازنه وجود ندارد.

زیرا به جز کلمات تکراری – کلمات «نشاط و سرود» و «امید و سرور» سجع متوازن اند.

ر) آرایه موازنه وجود دارد، زیرا کلمات «نظر، نفس» و «عرض و حرف» و «نقل و چنگ» سجع متوازن اند.

2) الف) آرایه موازنه به کار رفته است؛ زیرا واژه های (دنیا، عالم) سجع متوازن دارند و بقیه واژه ها سجع متوازی اند.

ب) موازنه وجود دارد.

زیرا کلمات «دل و جان» سجع متوازن اند و بقیه سجع متوازی اند.

پ) موازنه وجود دارد.

زیرا کلمات «مطرب و ساقی» سجع متوازن اند.

ت) موازنه وجود دارد.

زیرا کلمات «وصل و عشق» سجع متوازن اند.

ث) آرایه ترصیع به کار رفته است، زیرا واژه های مصراع دوم، (بالاییم و دریابیم) ، (بالا و دریا) با یکدیگر سجع متوازی دارند.

3) شعر دوم - چون تمام سجع های این موازنه، متوازی اند، بعضی علاوه بر هم وزنی، واج های پایانی آن نیز یکسان است.

ما  بردن  را  ننگریم  و  قال  را

ما  درون  را  بنگریم  و  حال  را

ارزش موسیقایی سجع متوازی از همه بیش تر است.

4) الف) تمام کلمات (به جز کلمات تکراری) مصراع اول با قرینه ی خود در مصراع دوم سجع دارند. این تقابل سجع ها افزایش دهنده موسیقی درونی شعر است (تمام سجع ها متوازی فقط شمس و قمر متوازن اند.)

ب) شاعر هر بیت را به چهار قسمت تقسیم کرده و پایان سه قسمت از واژه هایی را اورده است که هم سجع مطرف دارند: روز و غم سوز و شب افروز سجع مطرف دارند. این طریق رایج ترین شیوه کاربرد سجع در شعر است که امروزه سجع را در شعر قافیه درونی می نامند.

پ) ما  چو  ناییم  و  نوا  در  ما  زتوست

ما  چو  کوهیم  و  صدا  در  ما  زتوست

کلماتی که روبه روی هم قرار گرفتن (به جز کلمات تکراری)

سجع متوازی اند، یعنی علاوه بر هم وزنی، واج های پایانی آن نیز یکسان است.5)

1) نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو زبانی بررسی کنید.

بوی   جوی   مولیان   آید   همی                   یاد   یار   مهربان   آید   همی

ریگ   آموی   و   درشتی   راه   او                  زیر   پایم   پرنیان   آید  همی

آب جیحون از نشاط روی دوست                   خنگ  ما  را تا میان آید همی

ای  بخارا،  شاد  باش  و  دیر  زی                   میر، زی تو شادمان آید همی

                                                                                          رودکی

2) نمونۀ زیر را از نظر ویژگی های قلمرو ادبی بررسی کنید.

و بدان که نخستین چیزی که حق تعالی آفرید، قلم را آفرید؛ چنان که پیغامبر علیه السّلام فرمود: اوّلُ مٰا خَلقَ اللّهُ تعالی القَلَم، و قلم را فرمود که بر لوح بگَرد و بنویس هر چه تا قیامت بخواهد بود؛ پس هر چه خواست آفریدن و خواست بودن تا رستخیز، همه قلم بنوشت به امر حقّ __عزّ و جلّ __ .

                                                                               تاریخ بلعمی

3) در کدام یک از بیت ها، شاعر از آرایۀ ترصیع، بهره برده است؟ دلیل انتخاب خود را بنویسید.

الف) دانه باشی مرغکانت برچِنَند                     غنچه باشی کودکانت برکَنَند

مولوی

ب) بدان حجّت که دل را زنده دارد                 بدان آیت که جان را بنده دارد

نظامی

ج) خوشا چون سروها استادنی سبز               خوشا چون برگ ها افتادنی سبز

قیصر امین پور

د) برند از برای دلی بارها                             خورند از برای گلی خارها

سعدی

هـ) ما چو ناییم و نوا در ما ز توست              ما چو کوهیم و صَدا در ما ز توست

مولوی

4) بیت زیر را تقطیع هجایی کنید.

دانه باشی مرغکانت برچنند                  غنچه باشی کودکانت برکنند

مولوی

1) 1- زبان شعر ساده و نرم 2- سادگی و کوتاهی جمله ها 3- وجود واژگان کهن: خنگ،زی 4- کمی واژگان غیر فارسی

2) 1- بهره گیری از تلمیح 2- بهره گیری از تکرار

3) الف) آرایه موازنه به کار رفته است؛ زیرا واژه های (دانه، غنچه) سجع متوازن دارند و بقیه واژه ها سجع متوازی اند.

ب) آرایه موازنه به کار رفته است؛ زیرا واژه های (دل، جان) سجع متوازن دارند و بقیه واژه ها سجع متوازی اند.

ج) آرایه موازنه به کار رفته است؛ زیرا واژه های (سرو، برگ) سجع متوازن دارند و بقیه واژه ها سجع متوازی اند.

د) آرایه ترصیع به کار رفته است؛ زیرا واژه دارای سجع متوازی اند.

هـ) آرایه ترصیع به کار رفته است؛ زیرا واژه دارای سجع متوازی اند.