هرگاه شاعر یا نویسنده یک واژه و یا عبارت را به گونه ای به کار ببرد که دو یا چند معنای قابل قبول از آن برداشت شود. توجه شود که در ایهام باید هر دو معنی قابل قبول باشند و هیچ کدام از دو معنی لطمه ای به معنای شعر وارد نکند.
عهد کردی که کشی فرصت خود را روزی فرصت اريافتی، آن عهد فراموش نکن
عهد: ۱- پیمان (اگر فرصت یافتی آن پیمان را فراموش نکن) ۲- روزگار (اگر فرصت یافتی آن روزگار را فراموش نکن)
* توجه: فرصت در این بیت تخلص شاعر استند و خودش ایهام دارد. ۱- اگر فرصت (زمان) یافتی ۲- اگر فرصت (شاعر) را یافتی
اگر دو چشم تو مست مُدام خواهد بود خروش و مستی ماہر دوام خواهد بود
مدام: ۱- پیوسته (اگر دو چشم تو، پیوسته مست خواهد بود.) ۲- شراب (اگر دو چشم تو، مست شراب خواهد بود...)
بر بوی سر زلف تو چون عمود بر آتش می سوزم و می سازم و باد است به دستم
بوی: ۱- رايحه (با رایحه ی سر زلف تو می سوزم) ۲- امید (بر امید سر زلف تو می سوزم)
ز گریه مردم چشمم نشسته بر خون است ببین که در طلبت حال مردمان چون است؟
مردمان: ۱- مردم (ببین حال مردم برای رسیدن به تو چگونه است؟) ۲- مردمک ها (ببین حال مردمک هایم برای رسیدن به تو چگونه است؟)
همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم
ضرب: ۱- ضربه ۲- ساز
ای دمت عیسی ، دم از دوری مزن من غلام آن که دوراندیش نیست
دوراندیش: ۱- آگاه و آینده نگر ۲- کسی که به دوری می اندیشد
* توجه: گاه ایهام بسیار هنرمندانه است و یک کلمه بیش از دو معنا می دهد.
امشب صدای تیشه از بیستون نیامد گویی به خواب شیرین فرهاد رفته باشد
خواب شیرین: ۱- خواہی خوش ۲- خواب شیرین را دیدن (تام معشوقه اش) ۳- خواب شیرین کنایه از مرگ!
* توجه: گاه یک کلمه بسیار ساده می تواند ایهام داشته باشد.
نگران با من استاده سحرا صبح می خواهد از من اكز مبارک دم او / أورم این قوم به جان باخته را 7 بلکه خبر
نگران: ۱- تاراحت ۲- نگاه کنان
مرغ دل باز هوادار کمان ابروی است ای کبوتر نگران باش که شاهین آمد
چون جام شفق موج زند خون به دل من با این همه دور از تو مرا چهره زردی است
١- دور از وجود تو، در فراق تو ۲- دور از جان تو
ایهام تناسب
هرگاه شاعر واژه ای را به گونه ای به کار ببرد که یک معنای آن قابل قبول و معنای دیگر آن با کلمه یا کلماتی در بیت فقط ارتباط و تناسب معنایی داشته باشد.
گویند روی سرخ توسعدی که زرد کرد؟ اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
روی: ۱- چهره ۲- فلز روی
مسلم است که منظور فقط معنای اول (چهره) است و معنای دوم فقط با کلماتی مثل مس و زر تناسب معنایی دارد.
چون شبنم اوفتاده بدم پیش آفتاب مهرم به جان رسید و به فیوق برشدم
مِهر دو معنا دارد: ۱- عشق ۲- خورشید.
از این دو معنا فقط معنای اول در شعر قابل قبول است: «عشق من را به بلندی رسانده قابل قبول و خورشید من را به بلندی رسانده غیرقابل قبول. اما معنای دوم با کلماتی مانند آفتاب و عیوق تتاسب معنایی دارد. این گونه ایهام را ایهام تناسب می گوییم.
روی خوبت آیتی از لطف برما کشف کرد ز آن زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
آیت: ۱- نشانه ۲- آیه (جزئی از قرآن)
مسلم است که فقط معنای اول آن به کار شعر می آید و معنای دوم آن با واژه تفسیر فقط تناسب معنایی دارد
چرا ملامت خواجو کنی که چون فرهاد به پای دوست درافکند جان شیرین را؟
جان شیرین می تواند دو معنا داشته باشد: ۱- جان ارزشمند ۲ - جان شیرین معشوقه فرهاد.
مسلم است که فرهاد جان معشوقه اش را به پای کسی نمی افکند و در این بیت جان شیرین به معنی «جان عزیز و گرانقدر» است. اما شیرین در این معنی نام شیرین، با خود فرهاد تناسب دارد. لذا این ایهام را ایهام تناسب » می گویند.
چنان سایه گسترد برعالمی که زالی نیندیشد از رستمی
زال: ۱- پیر و ناتوان ۲- پدر رستم
آن چنان امنیتی در جهان به وجود آورد که هیچ شخس ناتوانی از هیچ کس - حتی رستم - نترسد.
* نکته: در دریافت آرایه ایهام، اصلی ترین تبخر، دانستن معنی کلمات است. وقتی به معنی کلمات زیر دقت کنید، متوجه می شوید چرا نمی توانستید تست های ایهام را درست جواب بدهید. چون بسیاری از این معانی را نمی دانید
و جالب اینجاست که همهی این واژگان، به صورت ایهام، در کنکور آمده اند. پس این واژگان را به خاطر بسپارید.
واژگانی که قابلیّت ایهام دارند. (این واژگان جناس تام نیز می سازند(
* توجه: ایهام از مهمترین آرایه های کنکوری است و بدون شک از سوالات اصلی کنکور است. در اهمیت ایهام، همین نکته را بگویم که در ادبیات تخصصی رشته انسانی سال ۹۸، از ۸ سوال آراید، ۲ سوال فقط ایهام بود و در ۴ سوال دیگر هم، ایهام در گزینه ها وجود داشت. با بررسی و تحلیلی که از سوالات سال های قبل داشتم، كل واژگان ایهام دار را استخراج کرده و با هر دو یا سه معنی برایتان آورده ام. در هر سوالی که آرایه ایهام مطرح شده بود؛ ابتدا باید ببینید این واژه ها را می بینید یا خیر؟ به احتمال زیاد ایهام مد نظر از همین واژه ها باشد. ولی باید توجه داشته باشید؛ ممکن است طراح تلهی کنکوری گذاشته باشد. یعنی این واژگان را بیاورد، ولی ایهام نداشته باشند و در یک معنا به کار رفته باشند. (توجه داشته باشید که گفتیم: این واژگان می توانند ایهام بسازند و نگفتیم که قطعا ایهام می سازند.)
* یادآوری: اگر کلمات ایهام ساز، در بیت با عبارتی به کار رفتند، معنی آن ها را بررسی می کنیم اگر دو معنا داشت و هر دو معنا از شعر برداشت شد «ابهام» داریم. ولی اگر یک معنا برداشت شد و معنای دیگر فقط با کلمه یا کلماتی در بین با عبارت تناسب معنایی داشت «ابهام تناسب» می شود. و اگر فقط یک معنا برداشت شد و معانی دیگر کلمه، نه به کار معنی شعر آمد و نه با کلمه ای تناسب داشت، در این صورت ته ایهام داریم و نه ایهام تناسب