پارادوکس ضد و نقیض گویی است. یعنی عبارت به گونه ای باشد که قسمتی از کلام، متناقض و ضد قسمت دیگری از کلام باشد. با دو ویژگی متضاد، در یک مفهوم جمع شود.
چشم دل باز کن که جان بینی آن چه نادیدنی است، آن بینی
در متراع دوم «آن بینی» متناقض «آن چه نادیدنی است» می باشد.
متناقض نما به دو صورت می آید:
۱- پارادوکس در جمله
۲- پارادوکس در ترکیب
١- پارادوکس در جمله:
الف) یک جمله ای
ب) دو جمله ای
الف) یک جمله ای
هرگاه قسمتی از یک جمله، قسمت دیگر را نقض کند یا ضد قسمت دیگر باشد.
از خلاف آمد عادت بطلب کام که من کسب جمعیت از آن زلف پریشان کردم
اینکه شاعر از زلف پریشان معشوق، طلب جمعیت خاطر و آسودگی می کند، پارادوکس دارد.
به پاس یک دل ابری در چشم بارانی پر است خلوتم از یک حضور نورانی
ب) دو جمله ای
ز کوی یار می آید نسیم باد نوروزی از این باد ار مدد خواهی، چراغ دل برافروزی
باد معمولا و قاعدتا چراغ را خاموش می کند. حال آن که حافظ می گوید: اگر از این باد کمک بگیری، چراغ را روشن تر می کنی۔
کسی که وسعت او در جهان نمی گنجد به خانه ی دل من آمده است مهمانی
کسی که وسعت او در جهان نمی گنجد چگونه در خانه ای جای می گیرد؟
۲- پارادوکس ترکیب
پارادوکس اکثرا به صورت ترکیب وصفی «تب سرد» با ترکیب اضافی «صدایِ سکوت» در شعر و نثر به کار می رود و آن آوردن دو کلمه متضاد به صورت ترکیب اضافه شده است
حاصل ذوق و هنر، خون جگر بود مرا این هم از بی هنری های هنر بود مرا
گــــوش مـروتی کوکزما نظر نـــپـــوشـد؟ دست عریق یعنی فریاد بی صـــداییم
چـــنـــیــــن نـــقـتـــل دارم ز مـــــــردان راه فــــقـــــیـــــران مُــــنـــــعم، گــــدایان شــاه
پارادوکس گاه جمع کردن دو ویژگی متضاد در یک چیز است.
به یاد کائل پرتاب و زلف پرچینش دل من است که هم جمع و هم پریشان است
بامن آمیزش او القت موج است و کنار دم به دم با من و پیوسته گریزان از من
مـــثــــتتال عــــشــــق پــــیــــدایــــی و پنهان ندیـــــدم هــــمچـــــو تــــو پــــیـــــدا نــــهــانی
* توجه: آوردن دو کلمه متضاد زمانی پارادوکس می باشد که به هم اضافه شده باشند و به صورت « ..... + ـــِـــ یا ی + ....» آمده باشند، و گر نه آوردن دو کلمهی متضاد به صورت - + و یا جدا از هم، آرایه تضاد می سازد.
روزها کار من این است و همه شب سخنم که چرا غافل از احوال دل خویشتنم
ایــــن چــــه نــــادیــــده خـریدار تو باشد، زهرا روز و شب در غم تو، ناله که عباس کند
چند مثال دیگر برای پارادوکس
گــــــر تــــو خــــــواهـــی تـــا شـــوی مــــرد ای پـــســـر هیچ درمان نیست چون درد ای پسر
دعوی هستی در این میدان دلیل نیستی است هر که فانی می شود موجود می دانیم ما
ز بـــــــنـــــــدگی شـــمــا صـــد هـــزارم آزادی اســـت که سلطنت کند أن كاو بود گدای شما
* نکته: در پارادوکس ترکیب، ممکن است بین دو کلمه متضاد کلمه ی دیگری آمده باشد. در بیت زیر پارادوکس «رونقِ کسادی» است.
ما هیچ متاعان خجل از قدر رواجیم در کشور ما رونق بازار کسادی است
* نکته: پارادوکس ممکن است در یک واژه مرکب باشد. مانند: خراب آباد، عریان پوش