مضمون:
معنی، مفهوم، مقصود، درونمایه، اندیشه و مضمون و کلماتی از این قبیل را در مباحث ادبی، اغلب به جای هم به کار می برند. در این میان »مضمون« اصطلاحی است که بسیار رایج است ولی چندان شناخته شده نیست.
برای شناخت مضمون، چند شعر را که بیانگر مفهومی مشابهند باهم می خوانیم:
ای مرغ سحر عشق زپروانه بیاموز کان سوخته را جان شد وآواز نیامد
آتشم بر جان ولی از شکوه لب خاموش بود عشق را از اشک حسرت ترجمانی داشتم
عشق آن نبود که همچو بلبل نالی آن گه که بمیری و ننالی عشق است
شرح این قصه مگر شمع برآرد به زبان ورنه پروانه ندارد به سخن پروایی
بیان شوق چه حاجت که حال آتش دل توان شناخت ز سوزی که در سخن باشد
این شعرها دربارۀ ارتباط عشق و خاموشی است، یعنی تحمل سختی های عشق و گلایه نکردن و ننالیدن، اما ببینید که در هر شعر این موضوع با تصویر و لحنی متفاوت بیان شده است. با آن که بسیاری از عناصر این تصاویر مشترکند.
مضمون همان روشی است که شاعر برای بیان اندیشه و مقصود خود دارد، گاهی با تصویر گاهی با لحن، گاهی با نماد و استعاره. به هر حال هر شیوه ای که ضمن آن شاعر، سخن خود را عرضه می کند مضمون نام دارد.
مثال)
معلم ریاضی که برای انتقال مفهوم ضرب و تقسیم، گاهی از شکل ها استفاده می کند، گاهی از مداد و کاغذ، گاهی سیبی را چند قسمت می کند و گاه داستانی می سارد از پرتقال فروش و پارچه فروش، اما هدف تمام این روش ها، یکی است. یعنی برای او آن تصویر یا آن سیب و نیز آن قضیۀ پرتقال فروش، فقط آن مقدار اهمیت دارد که ضرب و تقسیم را بیاموزد. وگرنه فرقی میان پرتقال فروش و پارچه فروش نیست.
اما در شعر که اثر هنری است، نمی توان این گونه مرزبندی کرد؛ یعنی بگوییم که اندیشه و مقصود از مضمون مهم تر است و فرقی نمی کند که شاعر چه شیوه ای برای بیان سخن خویش دارد.
در شعر نه تنها این شیوه ها اهمیت دارد حتی کلمات و لحن و ترتیب کلمات در جمله نیز اهمیت دارد.
مثال 1)
به این دو بیت که از مثال های مشهور است توجه کنید
خدا خواهد آنجا که کشتی برد اگر ناخدا جامه بر تن درد
برد کشتی آنجا که خواهد خدای اگر جامه بر تن درد ناخدای
هر دو بیت در یک وزن هستند با کلمات یکسان، فقط ترتیب کلمات ابیات متفاوت است، با این حال می بینیم که تأثیر حسی آنها باهم خیلی متفاوت است.
مثال 2)
باز هم دو بیت دیگر با مفهومی نزدیک اما با دو مضمون متفاوت بخوانیم:
دل در این پیرزن عشوه گر دهر مبند کاین عروسی است که در عقد بسی داماد است
دنیا حریف سفله و معشوق بی وفاست چون می رود هر آینه بگذار تا رود
هر دوبیت دربارۀ بی اعتباری دنیاست اما یکی با مضمون «پیرزن عشوه گری که عروس دامادهای متعدد است» طنزی گزنده آفریده و دیگری با کلمات و نگاهی دیگر ، از موضع برتری و بی اعتنایی سخن می گوید.
برای آن که با گونه های مختلف مضامین آشنا شویم، می توانیم نظیر همین مثال ها ابیاتی را که مفاهیم نزدیک دارند در کنار هم قرار دهیم تا تفاوت نگاه و البته تفاوت توان شاعران را ببینیم.
مثال 3)
چند بیت دربارۀ گریستن در کنار هم می آورم تا مقصود از تفاوت لحن و مضمون روشن شود:
نماز شام غریبان چو گریه آغازم به مویه های غریبانه قصه پردازم
جز در صفای اشک دلم وا نمی شود باران به دامن است هوای گرفته را
به یاد زلف نگونسار شاهدان چمن ببین در آینۀ جویبار گریۀ بید
گریه و زاری قوی سرمایه ای ست رحمت کلی قوی تر دایه ای ست
قاصدک! ابرهای همه عالم شب و روز در دلم می گریند
تمام روز در آیینه گریه می کردم بهار پنجره ام را به و هم سبز درختان سپرده بود
چون صاعقه در کورۀ بی صبری ام امروز از صبح که برخاسته ام ابری ام امروز