به کارگیری کلماتی که از یک ریشه باشند یا تصور شود از یک ریشه اند
گر تبغ برکشد که محبّان همی زنم اول کسی که لاف محبّت زند منم
ای دلیل دل سرگشنه، خدا را مددی که غریب از نبرد ره، به دلالت برود
پسی تاختند و بسی توختند سبسی ساختند و بسی سوختند
«تاختند» با «توختند» و «ساختند» با «سوختنده از یک ریشه نیستند ولی تصور می شود از یک ریشه اند. این ها «شبه اشتقاق» هستند که با تخفیف «اشتقاق» خوانده می شوند.
اشتقاق، مشابه جنایس است با این تفاوت که اختلاف حروف می تواند بیش از یک حرف باشد. مثلا «عاشق و معشوقه چون بیش از یک حرف اختلاف دارند جناس نیستند ولی چون از یک ریشه هستند، اشتقاق دارند.
در بسیاری از موارد، دو کلمه که اشتقاق دارند، جناس هم دارند مانند «عشق و عاشق که هم جناس دارند و هم اشتقاق. و در بعضی موارد مانند «عاشق و معشوق» دو کلمه فقط اشتقاق دارند و جناس ندارند. (واضح است که بسیاری جناس ها هم اشتقاق ندارند)
* نکته: چناس و اشتقاق، بین دو کلمه متفاوت شبیه به هم ایجاد می شود. لذا اگر یک کلمه با «ی نکره، علامت جمع، ضمیر و ...» تکرار شده باشد، جناس نمی سازد و آرایه تکرار می شود. در بیت زیر دو کلمه مشخص شده آرایه تکرار دارند و جناس ندارند. زیرا در هر دو مورد، با یک واژه روبه رو هستیم که اوی «ی: نکره گرفته است
چون بسی ابلیس آدم روی هست پس به هر دستی نشاید داد دست