تشبیه هنگامی است که شاعر دو چیزی را که در اصل به هم شبیه نیستند، به هم تشبیه کند. مثلا «تو ماه هستی» تشبیه است، اما تو یار غمگسار هستی» تشبیه نیست، زیرا واقعیت است. ابتدایی ترین و کامل ترین تشبیه که به آن تشبیه کامل یا گسترده می گویند، تشبیهی است که ۴ رکن دارد: «مشبه، ادات تشبيه، مشبه به، وجه شبه». ولی شاعران برای خیال انگیز کردن کلام، گاهی ادات تشبیه یا وجه شبه را حذف می کنند که این حالت را نیز تشبیه کامل می گویند و یا هر دوی آنها را حذف می کنند و از تشبیه فقط مشته و مشبه به باقی می ماند، که به آن تشبیه بلیغ یا فشرده می گویند.
بلم آرام چون قویی سبکبار به نرمی بر سر کارون همیرفت
مشبه: بلم (قایق) ادات تشبيه: چون مشبه به: قو وجه شبه: به نرمی رفتن
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم ورت به دست نیاید، چوسرو باش آزاد
مشبه: (تو) ادات تشبيه: چو مشبه به: نخل وجه شبه: کریم و بخشندن بودن
* توجه: به «مشبه» و «مشبه به» طرفین تشبیه یا اجزا و ارکان اصلی تشبیه می گویند
تشبیه بلیغ: هرگاه از ارکان تشبيه، فقط مشبه و مشبه به آمده باشد آن تشبيه راء تشبیه بلیغ می گویند، تشبیه بليغ به دو شکل می آید
تشبیه بلیغ اسنادی: مشبّه + مشبّه به + فعل اسنادی: تو دریا هستی، تو کوهی، سروی
تشبیه بلیغ اضافی «اضافۀ تشبیهی»: مشبّه به + ــِـ یا یِ + مشبّه: آتشِ هجران، کمندِ زلف
* توجه: اضافه تشبیهی، در معدود مواردی به صورت «مشبه + - یای + مشبه به» می آید. یعنی مشبه، جلوتر از مشبه به می آید. مانند: لب لعل و قد سرو، روی ماه
* توجه: درک تشبیه بلیغ، نسبت به تشبیه کامل، سخت تر است، در کنکور نیز بیشتر از تشبیه بلیغ استفاده می کنند.
- این عشق آتشی است که جان مرا گرفت داغی به دل نهاد و دلم زان نشان گرفت
تو بهاری، توبتی، آتش جانی، سروی من همان خاک رهم، آتش عشقت کفنم
- هر چند زمین گیر بود دانه ی امید دست گرم ابر گهربار بلند است
تا خار غم عشقت، آویخته در دامن کوته نظری باشد، رفتن به گلستان ها
* توجه: بعضی از تشبیه های اسنادی، کمی دریاب تر می باشند و به دقت بیشتری نیاز دارند.
وصل، هجران است اگر دل ها از یکدیگر جداست هجر، باشد وصل اگر دلها به هم پیوسته است
ادات تشبيه: چو، چون، همچو، مثل، مانند، نظیر، به سان، به کرداره شبیه، به گونه ای که، آن سان که، به شیوهی، به طرزه و ... و فعل های «مانستن، ماند، گویی و گفتی» و موارد مشابه نیز می توانند ادات تشبيه باشند. همچنین کلماتی مانند «به رنگ، به جای، در حکم، در حق و ...» نیز می توانند ادات تشبیه باشند و تشبيه بسازند. «آب در جای نور است»
* نکته بسیار مهم: تشبيه ممکن است به صورت یک واژه ی مشتق (وندی) و با پسوندهای شباهت مانند: «وش، گون، وار، ساء آسا و ...» آمده باشد.
از سوی خانه بیامد خواجه اش بر دکان بنشست، فارغ، خواجه وش
* نکته: تشبیه ممکن است به صورت یک واژه ی مرکب آمده باشد که قسمت دوم، مشبه و قسمت اول مشبه به می باشد، مانند: سیمین تن، سروقد، شاه خصلت، درویش مسلک، گدامنش، مهر آیین و..
به زیورها بیارایند وقتی خوبرویان را تو سیمین تن چنان خوبی، که زیورها بیارایی
وقتی که چاره ای دل عشاق می کنی درد مرا به نیم شکرخنده چاره کن
* توجه: «چو» یا «چون» اگر معنای «وقتی یا وقتی که با زیرا که» بدهند، ادات تشبیه نیستند و تشبیه نمی سازند.
چون نداری ناخن درنده تیز با ددان آن به، که کم گیری ستیز
چو آگاه شد دختر گژدهم که سالار آن انجمن گشت کم
* نکته: تشبيه و مخصوصا اضافه تشبیهی در نثر نیز بسیار به کار می رود.
باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده
فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد و دایه ی ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد. درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در برگرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع کلاه شکوفه بر سر نهاده.
باران رحمت: رحمت خداوند مانند باران گسترده است
خوان نعمت: نعمت خداوند مانند سفره پهن شده است
فراش باد صبا: باد صبا مانند فراش (فرش گستراننده) در خدمت بود ..
دایه ی ابر بهاری: ابر بهاری مانند یک دایه در پرورش بود
بنات نبات: نباتات (گیاهان مانند دختران، زیبا بودند
مهد زمین: زمین مانند یک گهواره آرام است و قبای سبز ورق ورق (برگ) مانند قبا و پیراهن بر تن شاخه ها بود ....
توجه: مشته، گاه ضمیر محذوف است که از فعل دریافت می شود.
خروشان و جوشان به کردار موج فراز آمدند از کران فوج فوج
(آن ها) به کردار موج خروشان و جوشان جمع شدند.
مشبه ادات تشبیه مشبّه به وجه شبه
چون سیل ز پیچ و تاب صحرا می رفت همراه سحر به فتح فردا می رفت
(او) چون سیل از پیچ و تاب صحرا می رفت.
مشبه ادات تشبیه مشبّه به وجه شبه
* نکته: در اضافه تشبیهی ممکن است واژه ای بین مشبه به و مشبه بیاید. در ترکیب «قبای سبز ورق»، «ورق» به «قبا» تشبیه شده است، و «سبز» صفت مشبه به است، در واقع «قبای ورق» اضافه ی تشبیهی است،
توجه: اخیرا کنکور «تشبیه مضمر؛ یعنی تشبیه پنهانی و نامحسوس» را، تشبیه می گیرد