1736019749.png)
اسلوب استثناء و حصر در عربی: راهنمای کامل إلّا و کاربردهای آن
در زبان عربی، گاهی نیاز داریم فرد یا چیزی را از یک حکم کلی جدا کنیم یا مفهومی را به فرد یا چیز خاصی محدود سازیم. برای این منظور از ساختارهای ویژه ای به نام «اسلوب استثناء» و «اسلوب حصر» استفاده می کنیم. این دو اسلوب، به ویژه با استفاده از ادات پرکاربرد «إلّا»، در متون عربی، آیات و روایات فراوان دیده می شوند و درک صحیح آن ها برای ترجمه دقیق و تجزیه و ترکیب جملات، به خصوص در کنکور و امتحانات نهایی، بسیار حیاتی است. بیایید با هم این دو اسلوب مهم را به زبانی ساده و با مثال های روشن یاد بگیریم.
۱. اسلوب استثناء: جدا کردن از یک حکم کلی
وقتی می خواهیم یک جزء (فرد یا شیء) را از حکمِ کلیِ ماقبلش خارج کنیم، از اسلوب استثناء استفاده می کنیم. به مثال زیر دقت کنید:
حَضَرَ التَّلامیذُ فی الصَّفِّ إلّا مُحَمَّداً.
(دانش آموزان در کلاس حاضر شدند به جز محمد.)
در این جمله، «محمد» از حکم کلیِ «حاضر شدن دانش آموزان» جدا (مستثنی) شده است.
ارکان (اجزای) اسلوب استثناء:
اسلوب استثناء سه جزء اصلی دارد:
- مُسْتَثْنیٰ مِنْهُ (مجموعه کلی): اسمی است که قبل از ادات استثناء می آید و حکم کلی شامل حال آن می شود (در مثال بالا: اَلتَّلامیذُ). «مستثنی منه» یک نقش دستوری نیست، بلکه مفهومی است و می تواند نقش های مختلفی (فاعل، مفعول و...) در جمله داشته باشد.
- أَداتُ الِاسْتِثْناء (ادات استثناء): حرف یا کلمه ای است که عمل جدا کردن را انجام می دهد. رایج ترین ادات استثناء، حرف «إلّا» (به معنی: جز، به جز، مگر، غیر از) است.
- مُسْتَثْنیٰ (جزء جدا شده): اسمی است که بعد از ادات استثناء می آید و از حکم کلیِ مستثنی منه خارج می شود (در مثال بالا: مُحَمَّداً). مستثنی معمولاً منصوب است.
۱ رابطه مستثنی و مستثنی منه: مستثنی (جزء) باید زیرمجموعه یا جزئی از مستثنی منه (کل) باشد یا حداقل با آن ارتباط مفهومی داشته باشد. مستثنی منه معمولاً از نظر مفهومی، کلی تر از مستثنی است.
مثال های بیشتر برای اسلوب استثناء:
الف نَجَحَ الطُّلّابُ فِی الْإمْتِحانِ إلّا الْمُتَکاسِلَ.
(دانش آموزان در امتحان قبول شدند به جز تنبل.)
← مستثنی منه: الطُّلّابُ / ادات: إلّا / مستثنی: الْمُتَکاسِلَ (منصوب)
ب ذَهَبَتِ الطّالِباتُ إلی بُیوتِهِنَّ إلّا طالِبَةً مِنْهُنَّ.
(دانش آموزان دختر به خانه هایشان رفتند به جز یک دانش آموز از آن ها.)
← مستثنی منه: الطّالِباتُ / ادات: إلّا / مستثنی: طالِبَةً (منصوب)
ج قَرَأْتُ دُروسی إلّا الْفیزیاءَ.
(درس هایم را خواندم به جز فیزیک.)
← مستثنی منه: دُروسی (دروس + ی) / ادات: إلّا / مستثنی: الْفیزیاءَ (منصوب)
د اَلتَّلامیذُ لَعِبوا فی ساحَةِ الْمَدْرَسَةِ إلّا عَلیّاً.
(دانش آموزان در حیاط مدرسه بازی کردند به جز علی.)
← مستثنی منه: التَّلامیذُ (یا ضمیر «واو» در لَعِبوا) / ادات: إلّا / مستثنی: عَلیّاً (منصوب)
هـ کُلُّ شَیْءٍ یَنْقُصُ بِالْإِنْفاقِ إلّا الْعِلْمَ.
(هر چیزی با انفاق کاسته می شود به جز دانش.)
← مستثنی منه: کُلُّ شَیْءٍ / ادات: إلّا / مستثنی: الْعِلْمَ (منصوب)
اعراب مستثنی با «إلّا»:
۲ مستثنی معمولاً منصوب است. در اسلوب استثناء تامّ (که هر سه رکن وجود دارد) و جمله مثبت است، مستثنی با «إلّا» همیشه منصوب است. علامت نصب آن می تواند فتحه (ـَ یا ـً)، یاء (ـَینِ در مثنی و ـینَ در جمع مذکر سالم) یا کسره (ـاتٍ در جمع مؤنث سالم) باشد.
* مثال: قُتِلَ الْأَعْداءُ ... إلّا عَدُوَّیْنِ مِنْهُمْ. (مستثنی منه: الأعداءُ / مستثنی: عدوَّینِ، منصوب با یاء)
* مثال: اِسْتَغْفَرَ النّاسُ ... إلّا الْکافِرینَ بَیْنَهُمْ. (مستثنی منه: النّاسُ / مستثنی: الکافرینَ، منصوب با یاء)
۲. اسلوب حصر: محدود کردن و اختصاص دادن
گاهی «إلّا» برای استثناء (جدا کردن) به کار نمی رود، بلکه برای «حصر» و «اختصاص دادن» یک حکم یا صفت به فرد یا چیز خاصی استفاده می شود. به این ساختار «اسلوب حصر» می گویند.
چه زمانی «إلّا» برای حصر به کار می رود؟
معمولاً وقتی شرایط زیر برقرار باشد، «إلّا» ادات حصر است:
- جملهٔ قبل از «إلّا» منفی باشد (یعنی با ادات نفی مانند: ما، لا، لَنْ، لَمْ، لَیْسَ شروع شود).
- مستثنی منه در جمله ذکر نشده باشد (حذف شده باشد).
ادات نفی + ... + إلّا (ادات حصر) + اسم
1745835339.png)
! چرا در اسلوب حصر، «إلّا» برای استثناء نیست؟ چون مستثنی منه (کلّ) وجود ندارد که مستثنی (جزء) از آن جدا شود!
مثال های اسلوب حصر:
* لا یَنْجَحُ فِی الْإمْتِحاناتِ إلّا الْمُجْتَهِدُ.
← جمله منفی است و مستثنی منه (مثلاً: أحَدٌ) حذف شده. نقش المجتهدُ: فاعل برای ینجحُ.
* ما حَفِظَ الْقَصیدَةَ إلّا کاظِمٌ.
← جمله منفی است و مستثنی منه حذف شده. نقش کاظمٌ: فاعل برای حفظَ.
* ما شاهَدْتُ فِی الزُّقاقِ إلّا سَیّارَةً.
← جمله منفی است و مستثنی منه (مثلاً: شیئاً) حذف شده. نقش سیّارةً: مفعول به برای شاهدتُ.
روش ترجمه اسلوب حصر:
جملات دارای اسلوب حصر را می توان به دو صورت ترجمه کرد:
۱. ترجمه منفی (مانند استثناء): ادات نفی را منفی ترجمه می کنیم و «إلّا» را «جز» یا «مگر». معمولاً کلمه «کسی» یا «چیزی» را به عنوان مستثنی منه محذوف در ترجمه می آوریم.
* لا یَنْجَحُ ... إلّا الْمُجْتَهِدُ. ← [کسی] جز تلاشگر ... موفق نمی شود.
* ما شاهَدْتُ ... إلّا سَیّارَةً. ← [چیزی] جز یک خودرو را ... ندیدم.
۲. ترجمه مثبت و مؤکّد (با "فقط" یا "تنها"): ادات نفی و «إلّا» را در ترجمه حذف می کنیم و از کلمات «فقط» یا «تنها» استفاده کرده و فعل را به صورت مثبت ترجمه می کنیم.
* لا یَنْجَحُ ... إلّا الْمُجْتَهِدُ. ← فقط تلاشگر ... موفق می شود.
* ما شاهَدْتُ ... إلّا سَیّارَةً. ← تنها یک خودرو را ... دیدم.
چگونه اسلوب حصر را از استثناء تشخیص دهیم؟
چند راه ساده برای تشخیص وجود دارد:
- اعراب اسم بعد از إلّا: اگر اسم بعد از «إلّا» مرفوع یا مجرور باشد، قطعاً اسلوب حصر است (چون در استثناءِ تامّ مثبت، مستثنی همیشه منصوب است).
* مثال: ما ذَهَبَ إلّا الْمُؤمِنونَ. (المؤمنون مرفوع است ← حصر) - بررسی وجود مستثنی منه: اگر جمله منفی بود، ببینید آیا کلمه ای (معمولاً یک اسم جمع یا عام) قبل از «إلّا» وجود دارد که کلمه بعد از «إلّا» جزئی از آن باشد؟ اگر وجود داشت، استثناء است؛ اگر وجود نداشت، حصر است.
* مثال: ما حَضَرَ الطُّلّابُ إلّا حامِداً. (مستثنی منه «الطلاب» وجود دارد ← استثناء)
* مثال: ما حَضَرَ إلّا حامِدٌ. (مستثنی منه وجود ندارد ← حصر) - روش حذف ادات نفی و إلّا: ادات نفی و «إلّا» را از جمله حذف کنید. اگر جملهٔ باقی مانده معنای صحیح و کاملی داشت، اسلوب حصر است؛ اگر بی معنی یا ناقص بود، اسلوب استثناء است.
* مثال: ما نَجَحَ إلّا طالِبٌ ← (حذف ما و إلّا) ← نَجَحَ طالِبٌ. (معنادار ← حصر)
* مثال: ما نَجَحَ طالِبٌ إلّا حامِداً ← (حذف ما و إلّا) ← نَجَحَ طالِبٌ حامِداً. (بی معنی ← استثناء)
وقت تمرین!
سوالات تمرین:
1 در جملات زیر، ارکان استثناء (مستثنی منه، ادات، مستثنی) را مشخص کنید.
الف) فَسَجَدَ الْمَلائِکَةُ کُلُّهُمْ أَجْمَعونَ إلّا إبْلیسَ.
ب) أُحِبُّ الْفَواکِهَ إلّا الْمَوْزَ.
ج) یَحْفَظُ الطُّلّابُ الْقَصائِدَ إلّا بَیْتَیْنِ.
2 نوع اسلوب (استثناء یا حصر) را در جملات زیر تعیین کنید.
الف) لَیْسَ فی الْحَقیبَةِ إلّا کِتابٌ واحِدٌ.
ب) قَرَأْتُ الصُّحُفَ إلّا صَحیفَةً.
ج) لا یُدافِعُ عَنِ الْوَطَنِ إلّا أَبْناؤُهُ الْمُخْلِصونَ.
3 جملات زیر را به دو روش (منفی و مثبت با فقط/تنها) ترجمه کنید.
الف) ما کَتَبْتُ إلّا رِسالَةً.
ب) لا یَخافُ الْمُؤْمِنُ إلّا اللهَ.
4 اعراب کلمه «الْعِلْمَ» در جمله «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إلّا وَجْهَهُ» چیست؟ (قیاس با مثال های درس)
5 با استفاده از اسلوب حصر، جمله «فقط مؤمنان رستگار می شوند» را به عربی بنویسید.
پاسخنامه تمرین:
1 تعیین ارکان استثناء:
الف) مستثنی منه: الْمَلائِکَةُ / ادات: إلّا / مستثنی: إبْلیسَ.
ب) مستثنی منه: الْفَواکِهَ / ادات: إلّا / مستثنی: الْمَوْزَ.
ج) مستثنی منه: الْقَصائِدَ / ادات: إلّا / مستثنی: بَیْتَیْنِ.
2 نوع اسلوب:
الف) حصر (جمله منفی با لیس، مستثنی منه محذوف، کلمه بعد از إلّا مرفوع).
ب) استثناء (جمله مثبت، هر سه رکن موجود).
ج) حصر (جمله منفی با لا، مستثنی منه محذوف، کلمه بعد از إلّا مرفوع).
3 ترجمه جملات حصر:
الف) ۱. [چیزی] جز نامه ای ننوشتم. ۲. فقط نامه ای نوشتم.
ب) ۱. مؤمن [از کسی] جز خدا نمی ترسد. ۲. مؤمن فقط از خدا می ترسد.
4 اعراب «وَجْهَهُ» در «کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إلّا وَجْهَهُ»:
مستثنی و منصوب به فتحه ظاهری. (چون جمله مثبت است و مستثنی منه «کُلُّ شَیْءٍ» وجود دارد، اسلوب استثناء است و مستثنی منصوب می شود). «ـهُ» مضاف الیه و محلاً مجرور است.
5 جمله عربی برای «فقط مؤمنان رستگار می شوند»:
لا یُفْلِحُ إلّا الْمُؤْمِنونَ. (یا: ما یُفْلِحُ إلّا الْمُؤْمِنونَ).
نکات کنکوری استثناء و حصر
۱ اهمیت تشخیص نوع اسلوب: تشخیص درست استثناء از حصر برای ترجمه صحیح و تعیین نقش کلمه بعد از إلّا بسیار مهم است.
۲ نقش کلمه بعد از إلّا در حصر: در اسلوب حصر، «إلّا» از نظر اعراب نادیده گرفته می شود و کلمه بعد از آن نقشی را می گیرد که اگر ادات نفی و إلّا نبودند، می گرفت (فاعل، مفعول به، خبر و...). مثال: ما جاءَ إلّا عَلیٌّ (علیٌّ: فاعل) / ما رَأَیْتُ إلّا عَلیّاً (علیّاً: مفعول به).
۳ حصر با إنّما: روش دیگر برای بیان حصر، استفاده از کلمه «إنّما» در ابتدای جمله است که معادل «فقط» یا «تنها» است. مثال: إنّما الْمُؤْمِنونَ إخْوَةٌ. (مؤمنان فقط برادرند).
۴ توجه به ترجمه: در تست های ترجمه، به ترجمه دقیق «إلّا» (جز / فقط) و همچنین مثبت یا منفی بودن فعل با توجه به نوع اسلوب (استثناء یا حصر) دقت کنید.
۵ مستثنی منه محذوف: همیشه به دنبال مستثنی منه قبل از إلّا بگردید. اگر نبود (و جمله منفی بود)، به احتمال زیاد اسلوب حصر است.
نمونه سوالات امتحانی و کنکور
سوالات تستی:
1 عیّن الاسلوب المختلف (من حیث الاستثناء و الحصر):
الف ما نجح إلا المجتهدونَ.
ب لا یفوزُ إلا الصابرونَ.
ج قرأتُ الکتبَ إلا کتاباً.
د لن تنالوا البِرَّ إلا مما تحبّونَ. (با فرض حذف مستثنی منه)
گزینه ج
الف، ب، د: همگی اسلوب حصر هستند (جمله منفی + مستثنی منه محذوف).
ج: اسلوب استثناء است (جمله مثبت + هر سه رکن موجود).
2 ما هو إعراب «قلیلاً» فی «فَشَرِبوا مِنهُ إلّا قَلیلاً مِنهُم»؟
الف فاعل
ب مستثنی منصوب
ج خبر
د حال
گزینه ب
این جمله اسلوب استثناء است. مستثنی منه ضمیر «واو» در «شربوا» است. «قلیلاً» مستثنی است و اعراب آن منصوب می باشد.
3 عیّن الترجمة الصحیحة لـ«لا یُقالُ إلا الحقُّ»:
الف جز حق گفته نمی شود.
ب فقط حق گفته می شود.
ج حق گفته نمی شود.
د الف و ب
گزینه د
این جمله اسلوب حصر است (منفی + مستثنی منه محذوف + کلمه بعد إلّا مرفوع). می توان آن را به هر دو صورت منفی (الف) و مثبت با "فقط" (ب) ترجمه کرد.
4 ما هو دور «إلا» فی «و ما محمدٌ إلا رسولٌ»؟
الف أداة استثناء
ب أداة حصر
ج حرف نفی
د حرف عطف
گزینه ب
جمله با «ما» (نفی) شروع شده و مستثنی منه ندارد. کلمه بعد از إلّا (رسولٌ) مرفوع است. پس «إلا» ادات حصر است. (ترجمه: محمد جز فرستاده ای نیست / محمد فقط فرستاده ای است).
5 عیّن ما لیس من أرکان الاستثناء:
الف المستثنی
ب أداة الاستثناء
ج المستثنی منه
د الفاعل
گزینه د
ارکان اصلی استثناء عبارتند از: مستثنی، ادات استثناء و مستثنی منه. فاعل یکی از نقش های جمله است و ربطی به ارکان استثناء ندارد (اگرچه مستثنی منه می تواند نقش فاعل داشته باشد).
سوالات تشریحی:
6 در جمله «رَجَعَ الْحُجّاجُ إلّا والِدی»، مستثنی و مستثنی منه را مشخص کنید و اعراب مستثنی را بنویسید.
مستثنی منه: الْحُجّاجُ
مستثنی: والِد + ی (والدی)
اعراب مستثنی: منصوب به فتحه مقدر (چون به یاء متکلم اضافه شده).
7 اسلوب جملهٔ «لا فتیٰ إلّا عَلیٌّ» حصر است یا استثناء؟ چرا؟
حصر است.
چرا؟ ۱. جمله با «لا» (که می تواند نفی باشد) شروع شده است. ۲. مستثنی منه (مثلاً: رجلٌ) حذف شده است. ۳. کلمه بعد از إلّا (عَلیٌّ) مرفوع است.
8 ترجمهٔ دقیق عبارت «ما قَرَأْتُ مِنَ الْکُتُبِ إلّا کِتابَ التّاریخِ» چیست؟
از کتاب ها [چیزی] جز کتابِ تاریخ را نخواندم. (اسلوب استثناء در جمله منفی)
9 نقش کلمه «الصّادِقُ» در جمله «لا یُحْتَرَمُ إلّا الصّادِقُ» چیست؟
نقش نائب فاعل برای فعل مجهول «یُحْتَرَمُ» را دارد. (چون اسلوب حصر است، لا و إلّا را حذف می کنیم: یُحْتَرَمُ الصّادِقُ).
10 عبارت «فقط خدا باقی می ماند» را با استفاده از اسلوب حصر با إلّا به عربی بنویسید.
لا یَبْقیٰ إلّا اللهُ. (یا: ما یَبْقیٰ إلّا اللهُ).
جمع بندی نهایی:
اسلوب استثناء و حصر، دو ساختار مهم برای بیان مفاهیم جدا کردن یا محدود کردن در زبان عربی هستند که اغلب با ادات «إلّا» ساخته می شوند. درک تفاوت این دو اسلوب، شناخت ارکان استثناء، توجه به اعراب مستثنی و کلمه بعد از إلّا در حصر، و تسلط بر روش های ترجمه، به شما کمک می کند تا با اطمینان بیشتری به سوالات این مبحث پاسخ دهید.