آموزش جامع اسلوب و ادوات جمله شرطیه (قواعد عربی پایه یازدهم)

اسلوب شرط در عربی: راهنمای جامع جمله شرطیه

تا به حال در فارسی جملاتی مثل «اگر درس بخوانی، موفق می شوی» یا «هر کس تلاش کند، به هدفش می رسد» را به کار برده اید؟ در این جملات، وقوع یک اتفاق (موفقیت، رسیدن به هدف) به وقوع اتفاق دیگری (درس خواندن، تلاش کردن) وابسته یا «مشروط» شده است. در زبان عربی هم برای بیان چنین مفاهیمی از ساختار خاصی به نام «اسلوب شرط» یا «جمله شرطیه» استفاده می کنیم. یادگیری این اسلوب، اجزای آن و تأثیراتی که بر فعل ها می گذارد، برای درک مطلب، ترجمهٔ صحیح و تحلیل جملات عربی، به خصوص در کنکور و امتحانات نهایی، بسیار حیاتی است.

ارکان جمله شرطیه: آشنایی با اجزاء اصلی

یک جمله شرطیه استاندارد در عربی از سه بخش اصلی تشکیل می شود:

1. ادات شرط: کلمه ای که در ابتدای جمله می آید و نشان دهندهٔ شرطی بودن جمله است.
2. فعل شرط: اولین فعلی که بعد از ادات شرط می آید و بیانگر شرطِ جمله است.
3. جواب شرط (جزای شرط): فعلی (یا گاهی جمله ای) که نتیجه و جوابِ تحقق فعل شرط را بیان می کند.

ادات شرط + فعل شرط + [ ... سایر اجزای جمله ...] + جواب شرط + [ ... ]

ادات شرط: ابزارهای شرطی سازی!

ادات شرط کلماتی هستند که جمله را شرطی می کنند. مهم ترین آن ها عبارتند از:

• مَنْ: هر کس، هر که (برای شخص عاقل)
• ما: هر چه، هر آنچه (برای غیر عاقل یا کلی)
• إِنْ: اگر
• أَیْنَما: هر جا، هر کجا که
• کَیْفَما: هر طور، هر گونه که
• مَتیٰ: هر وقت، هر زمان که

ادات شرط از نظر تأثیری که بر فعل های بعد از خود (فعل شرط و جواب شرط) می گذارند، به دو دسته تقسیم می شوند:

الف) ادات شرط جازمه: این ادات (مَنْ، ما، إِنْ، أَیْنَما، کَیْفَما، مَتیٰ و ...) اگر بر سر فعل مضارع بیایند، انتهای آن را مجزوم می کنند (یعنی تغییراتی در حرکت یا حرف آخر آن ایجاد می کنند). به همین دلیل به آن ها «ادات جازمه» (جزم دهنده) می گویند.

ب) ادات شرط غیر جازمه: اداتی مانند «إِذا» (هرگاه، اگر) و «لَوْ» (اگر) نیز جمله را شرطی می کنند و بر معنای فعل تأثیر می گذارند، اما تغییری در ظاهر و اعراب (جزم) فعل ایجاد نمی کنند.

تأثیر ادات شرط بر فعل (تغییرات ظاهری و معنایی)

آمدن ادات شرط بر سر جمله، هم معنا و هم (در مورد ادات جازمه و فعل مضارع) ظاهر فعل شرط و جواب شرط را تغییر می دهد:

۱. تغییرات معنایی (ترجمه):

صرف نظر از اینکه فعل شرط و جواب شرط در اصل ماضی هستند یا مضارع، در ترجمهٔ جمله شرطیه معمولاً:

• فعل شرط به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود (مثلاً: اگر بروی، هر کس تلاش کند).
• جواب شرط به صورت مضارع اِخباری یا مستقبل (آینده) ترجمه می شود (مثلاً: موفق می شود / موفق خواهد شد).

۲. تغییرات ظاهری (جزم فعل مضارع):

ادات شرط جازمه (مَنْ، ما، إنْ و...) اگر بر سر فعل مضارع بیایند، انتهای آن را مجزوم می کنند. علامت جزم به شکل زیر است:

• ساکن شدن حرف آخر (ــْـ): در صیغه هایی که به ضمه (ـُ) ختم می شوند (صیغه های مفرد غایب مذکر و مؤنث، مفرد مخاطب مذکر، متکلم وحده و متکلم مع الغیر).
  مثال: إِنْ + یَجْتَهِدُ ← إِنْ یَجْتَهِدْ
• حذف نون آخر فعل (نون عوض رفع): در صیغه هایی که به «انِ»، «ونَ»، «ینَ» ختم می شوند (صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب).
  مثال: إِنْ + یَجْتَهِدونَ ← إِنْ یَجْتَهِدوا / إِنْ + تَکتُبینَ ← إِنْ تَکتُبی
• بدون تغییر: در صیغه های جمع مؤنث غایب و مخاطب (که به «ـنَ» ختم می شوند)، نون آخر حذف نمی شود و فعل ظاهراً تغییری نمی کند (اما محلاً مجزوم است).
  مثال: إِنْ + یَجْتَهِدْنَ ← إِنْ یَجْتَهِدْنَ

مثال های کاربردی و چالشی

حالت های خاص جواب شرط

گاهی جواب شرط به صورت یک فعل ساده نمی آید، بلکه ساختارهای دیگری دارد. در این حالت ها، معمولاً یک حرف «فاء» بر سر جواب شرط می آید:

• جواب شرط به صورت جمله اسمیه:
  مثال: مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ فَـهُوَ حَسْبُهُ. (جواب شرط: فهو حسبه)
• جواب شرط به صورت فعل طلبی (امر یا نهی):
  مثال: إِذا قُرِئَ الْقُرآنُ فَـاسْتَمِعوا لَهُ وَ أَنْصِتوا. (جواب شرط: فاستمعوا)
• جواب شرط با فعل جامد (مانند لَیسَ، نِعْمَ، بِئْسَ):
• جواب شرط با قَدْ، لَنْ، سـَ ، سَوْفَ:

وقت تمرین و سنجش!

سوالات تمرین:

1 ارکان شرط (ادات، فعل شرط، جواب شرط) را در جملات زیر مشخص کنید.

الف) مَتیٰ تَطْلُبْ العِلْمَ تَنْجَحْ.
ب) إِنْ تَتَّقوا اللهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً.
ج) ما عَمِلْتُمْ مِنْ سُوءٍ تَجِدوهُ عِنْدَ اللهِ.

2 فعل های داخل پرانتز را با توجه به ادات شرط جازمه، مجزوم کنید.

الف) مَنْ (یَسْمَعُ) کَلامَ الْوالِدَیْنِ یُفْلِحْ.
ب) ما (تَقْرَؤونَ) مِنْ کُتُبٍ یَنْفَعْکُمْ.
ج) إِنْ (تُساعِدینَ) الْآخَرینَ یُساعِدْکِ اللهُ.

3 جملات شرطیه زیر را به فارسی ترجمه کنید.

الف) مَنْ یَزْرَعِ الشَّوْکَ لا یَحْصُدِ الْعِنَبَ.
ب) إِذا أَکْرَمْتَ الْکَریمَ مَلَکْتَهُ.
ج) أَیْنَما تَذْهَبوا أَلْحَقْ بِکُمْ.

4 چرا در جمله «لَوْ کانَ فیهِما آلِهَةٌ إلَّا اللهُ لَفَسَدَتا»، فعل «کانَ» و «فَسَدَتا» مجزوم نشده اند؟

5 در جمله «مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً یُجْزَ بِهِ»، نوع جزم فعل شرط و جواب شرط را مشخص کنید.

پاسخنامه تمرین:

نکات کنکوری و تکمیلی اسلوب شرط

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: