آموزش جامع جملۀ فعلیه و اسميه (قواعد عربی پایه دهم)

انواع جمله در عربی: راهنمای جامع جمله فعلیه و اسمیه

در زبان عربی، مانند فارسی، جملات ساختارهای مختلفی دارند. شناخت این ساختارها کلید اصلی درک مطلب، ترجمهٔ صحیح و تجزیه و ترکیب (اعراب و تحلیل صرفی) است. به طور کلی، جملات در زبان عربی به دو دستهٔ اصلی تقسیم می شوند: جمله فعلیه و جمله اسمیه. بیایید با هم این دو نوع جمله و اجزای آن ها را به طور کامل بررسی کنیم.

۱. جمله فعلیه: جمله ای که با فعل شروع می شود

همان طور که از نامش پیداست، جمله فعلیه جمله ای است که **با فعل آغاز می شود**. ساختار اصلی و رایج آن به این صورت است:

فعل + فاعل + [مفعول]

* فعل: کلمه ای که بر انجام کار یا داشتن حالتی در زمان مشخص (گذشته، حال، آینده) دلالت دارد. * فاعل: اسم یا ضمیری است که انجام دهندهٔ کار یا دارنده ی حالت است و معمولاً پس از فعل می آید. فاعل همیشه مرفوع است (یعنی علامت رفع ـُـ ، ـٌـ ، انِ، ونَ می گیرد یا محلاً مرفوع است). * مفعول (مفعولٌ به): اسم یا ضمیری است که کارِ فعل بر روی آن انجام می شود. مفعول معمولاً پس از فاعل می آید (مگر در موارد خاص) و همیشه منصوب است (یعنی علامت نصب ـَـ ، ـًـ ، ینِ، ینَ می گیرد یا محلاً منصوب است). مفعول در پاسخ به «چه چیزی را؟» یا «چه کسی را؟» می آید و وجود آن در جمله بستگی به لازم یا متعدی بودن فعل دارد.

انواع فاعل در جمله فعلیه

فاعل، که انجام دهندهٔ کار است، همیشه به یک شکل ظاهر نمی شود. تشخیص درست فاعل برای ترجمه و تجزیه بسیار مهم است. فاعل می تواند به سه صورت بیاید:

۱. اسم ظاهر (اسم آشکار):
زمانی که فاعل یک اسم مشخص است که بعد از فعل می آید. این حالت بیشتر وقتی رخ می دهد که فعل در صیغه های سوم شخص مفرد (هو یا هی) باشد.

۲. ضمیر بارز (ضمیر آشکار و متصل به فعل):
در بسیاری از صیغه های فعل (غیر از مفرد غایب، و برخی صیغه های مضارع مفرد)، فاعل به صورت یک ضمیر به انتهای فعل چسبیده است. این ضمایر عبارتند از: ا (در مثنی ها)، و (در جمع مذکر)، نَ (در جمع مؤنث ماضی غایب: کَتَبْنَ)، تَ، تِ، تُ، تما، تُم، تُنَّ (در ماضی مخاطب و متکلم)، نا (در ماضی متکلم مع الغیر: کَتَبْنَا)، ی (در مضارع و امر مفرد مؤنث مخاطب: تَکتُبِینَ، أُکتُبِی).

۳. ضمیر مستتر (ضمیر پنهان):
در برخی صیغه ها، فاعل به صورت ضمیر در فعل پنهان است و ظاهر نمی شود. این حالت در صیغه های زیر رخ می دهد: * صیغه های مضارعِ: اول شخص مفرد (أنا)، اول شخص جمع (نحن)، دوم شخص مفرد مذکر (أنتَ). * صیغه های ماضی و مضارعِ: سوم شخص مفرد مذکر (هو) و سوم شخص مفرد مؤنث (هِیَ)، به شرطی که فاعل اسم ظاهر بعد از آن ها نیامده باشد (یعنی یا فاعل قبلاً ذکر شده یا از متن مشخص است).

انواع مفعولٌ به

مفعولٌ به (یا به اختصار مفعول) که کار فعل بر آن واقع می شود نیز می تواند به دو صورت اصلی بیاید:

۱. اسم ظاهر: یک اسم منصوب که بعد از فاعل (یا گاهی قبل از آن) می آید.

۲. ضمیر متصل: ضمایری که به انتهای فعل می چسبند و نقش مفعول دارند. این ضمایر عبارتند از: ه، هما، هم، ها، هما، هُنَّ، کَ، کُما، کُم، کِ، کُما، کُنَّ، ی (که با نون وقایه می آید: نی)، نا.

چگونه ضمایر فاعلی و مفعولی متصل را از هم تشخیص دهیم؟

تشخیص اینکه ضمیر متصل به فعل، فاعل است یا مفعول، بسیار مهم است. ضمایری مثل «ا، و، ی (در تکتبین)، تَ، تِ، تُ، تما، تُم، تُنَّ» همیشه و فقط فاعل هستند و به اسم نمی چسبند. اما ضمایری مثل «ه، هما، هم، ها، هما، هن، ک، کما، کم، ک، کما، کن» همیشه مفعول هستند (وقتی به فعل بچسبند) و به اسم و حرف هم می چسبند.

چالش اصلی مربوط به دو ضمیر مشترک **«نا»** و **«ی»** است:

تشخیص «نا»: * اگر «نا» به **فعل مضارع یا امر** بچسبد ← **۱۰۰٪ مفعول** است. (مثال: یَضرِبُنا: ما را می زند / أَجْلِسْنا: ما را بنشان) * اگر «نا» به **فعل ماضی** بچسبد: * اگر حرف قبل از «نا» **ساکن** باشد ← «نا» **فاعل** است. (مثال: ذَهَبْنا: رفتیم) * اگر حرف قبل از «نا» **متحرک** باشد ← «نا» **مفعول** است. (مثال: شاهَدَنا: ما را دید)

تشخیص «ی»: * اگر «ی» در **صیغهٔ دوم شخص مفرد مؤنث مضارع یا امر** بیاید (به صورت ـینَ یا ـی) ← **۱۰۰٪ فاعل** است. (مثال: تَذْهَبِینَ: می روی / اِذْهَبِی: برو) * اگر ضمیر «ی» به **سایر صیغه های فعل (ماضی، مضارع، امر)** بچسبد ← **۱۰۰٪ مفعول** است و معمولاً یک حرف «ن» به نام **نون وقایه** قبل از آن می آید تا تلفظ راحت تر شود و از اشتباه گرفته شدن با «ی» فاعلی جلوگیری کند (یعنی به صورت «ـنی» ظاهر می شود).
(مثال: شاهَدَنی: مرا دید / یَحْسَبُنی: مرا گمان می کند / سَلِّمْنی: مرا سالم بدار)

قواعد مهم جمله فعلیه (ویژه کنکور و امتحانات)

۱. تقدم فعل بر فاعل: در جمله فعلیه، فاعل (چه اسم ظاهر و چه ضمیر) **همیشه بعد از فعل** می آید یا درون آن مستتر است. هیچ وقت فاعل قبل از فعل نمی آید. اگر اسمی قبل از فعل بیاید، آن اسم مبتدا است و جمله، اسمیه می شود.

۲. مطابقت فعل و فاعل در جنس: فعل **همیشه** از نظر جنسیت (مذکر یا مؤنث) با فاعل خود مطابقت دارد. اگر فاعل مذکر است، فعل مذکر می آید و اگر فاعل مؤنث است، فعل مؤنث می آید (این تطابق در صیغه های سوم شخص بسیار مشهود است).

۳. عدم مطابقت فعل و فاعل در عدد (نکته بسیار مهم): اگر فاعل **اسم ظاهر** باشد و بعد از فعل بیاید، فعل **همیشه** به صورت **مفرد** می آید، حتی اگر فاعل مثنی یا جمع باشد! فقط از نظر جنسیت مطابقت می کنند.

۴. دو ضمیر متصل به فعل: اگر دو ضمیر به انتهای فعل بچسبند، ضمیر اول **فاعل** و ضمیر دوم **مفعول** است.

۵. تقدم مفعول ضمیری بر فاعل اسم ظاهر: اگر مفعول به صورت **ضمیر متصل** باشد و فاعل به صورت **اسم ظاهر**، معمولاً مفعول ضمیری قبل از فاعل اسم ظاهر می آید (چون ضمیر به فعل می چسبد). این نکته در ترجمه مهم است.

۲. جمله اسمیه: جمله ای که با اسم شروع می شود

جمله اسمیه، همان طور که از نامش پیداست، جمله ای است که **با اسم آغاز می شود**. این نوع جمله دو رکن اصلی دارد:

مبتدا + خبر

* مبتدا: اسمی است که در ابتدای جمله اسمیه می آید و دربارهٔ آن خبری داده می شود (معادل نهاد در فارسی). مبتدا همیشه مرفوع است (علامت رفع دارد یا محلاً مرفوع است). * خبر: بخش دوم جمله است که دربارهٔ مبتدا، خبر یا اطلاعاتی می دهد (معادل گزاره در فارسی). خبر نیز همیشه مرفوع است (یا محلاً مرفوع).

انواع خبر در جمله اسمیه

خبر می تواند به شکل های مختلفی در جمله ظاهر شود:

۱. خبر مفرد (اسم): خبر به صورت یک اسم مرفوع می آید.

۲. خبر جمله (جمله فعلیه یا اسمیه): خبر به صورت یک جملهٔ کامل (معمولاً جمله فعلیه) می آید. در این حالت، جملهٔ خبر محلاً مرفوع است.

۳. خبر شبه جمله (جار و مجرور یا ظرف): خبر به صورت یک حرف جر و اسم بعدش (جار و مجرور) یا یک ظرف مکان/زمان می آید. شبه جمله نیز محلاً مرفوع است.

نکات تکمیلی جمله اسمیه

* صفت و مضاف الیه: مبتدا و خبر (و همچنین فاعل و مفعول) می توانند صفت یا مضاف الیه بگیرند. دقت کنید که صفت یا مضاف الیه جزء ارکان اصلی جمله (مبتدا، خبر، فعل، فاعل، مفعول) نیستند.

اولویت در تشخیص خبر (نکته کنکوری)

گاهی بعد از مبتدا، چند کلمه می آید که می توانند بالقوه خبر باشند. در این حالت، اولویت تشخیص خبر به این صورت است:

* اولویت ۱: اسم مرفوع (خبر مفرد): اگر بعد از مبتدا یک اسم مرفوع بیاید، آن اسم خبر است، حتی اگر بعدش فعل یا جار و مجرور هم بیاید.
مثال: الرَّجُلُ عالِمٌ یَذهَبُ. ← خبر: عالِمٌ

* اولویت ۲: فعل (خبر جمله فعلیه): اگر بعد از مبتدا اسم مرفوعی نیامد ولی فعل آمد، آن فعل (و متعلقاتش) خبر جمله فعلیه است، حتی اگر بعدش اسم یا جار و مجرور بیاید.
مثال: الرَّجُلُ یَذهَبُ عالِماً. ← خبر: جمله یَذهَبُ

* اولویت ۳: جار و مجرور (خبر شبه جمله): اگر بعد از مبتدا نه اسم مرفوعی آمد و نه فعلی، اما جار و مجرور آمد، آن جار و مجرور خبر شبه جمله است.
مثال: الرَّجُلُ فِی البَیتِ. ← خبر: فِی البَیتِ

مثال های ترکیبی و چالشی

وقت تمرین است!

سوالات تمرین:

1 نوع جملات زیر (فعلیه یا اسمیه) را مشخص کنید و ارکان اصلی (فعل، فاعل، مفعول یا مبتدا، خبر) هر کدام را تعیین نمایید.

الف) نَزَلَ المَطَرُ مِن السَّماءِ بِغَزارَةٍ.
ب) المُؤمِنونَ یَخافونَ رَبَّهُم.
ج) قَرَأتُ قِصَّةً رائِعَةً أَمسِ.
د) فِی البَیتِ رَجُلٌ صالِحٌ.
هـ) أَنتُنَّ تَعمَلْنَ بِجِدٍّ.

2 در جمله «یَکتُبُ الطّالِبانِ دُروسَهُما»، چرا فعل «یَکتُبُ» به صورت مفرد آمده است؟

3 نوع ضمیر «نا» را در افعال «أَنزَلْنا» و «یُعَلِّمُنا» مشخص کنید (فاعل یا مفعول).

4 نوع خبر را در جملات اسمیه زیر تعیین کنید (مفرد، جمله فعلیه، شبه جمله).
الف) العِلمُ نورٌ.
ب) الطُّلابُ فِی الصَّفِّ.
ج) الأُمُّ تُحِبُّ أَولادَها.

5 جمله فعلیه «رَأَی المُعَلِّمُ الطّالِباتِ» را به جمله اسمیه تبدیل کنید.

پاسخنامه تمرین:

نکات کنکوری و طلایی

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: