آموزش جامع فعل مجهول (قواعد عربی پایه دهم)

فعل مجهول در عربی: از ساختار تا کاربرد

تا به حال به جملاتی مثل «در باز شد»، «غذا خورده می شود» یا «نامه نوشته شده است» دقت کرده اید؟ در این جملات، فاعل یا انجام دهندهٔ کار مشخص نیست. در زبان عربی هم ساختار مشابهی وجود دارد که به آن **فعل مجهول** می گوییم. در مقابل، فعلی که فاعل آن مشخص است، **فعل معلوم** نامیده می شود. یادگیری فعل مجهول، ساختار و نحوهٔ تشخیص آن، یکی از مباحث کلیدی در ترجمهٔ دقیق و تجزیه و ترکیب جملات عربی، به ویژه در امتحانات و کنکور سراسری است.

فعل مجهول چیست و چرا استفاده می شود؟

فعل مجهول، فعلی است که فاعل (انجام دهندهٔ کار) آن از جمله حذف شده و به جای آن، مفعولٌ به (کلمه ای که کار روی آن انجام شده) جانشین فاعل می شود و نقش جدیدی به نام «نائب فاعل» می گیرد. دلیل استفاده از فعل مجهول معمولاً یکی از موارد زیر است:

• فاعل ناشناخته است. (مثال: سُرِقَ المالُ. ← مال دزدیده شد. - چه کسی دزدیده؟ نمی دانیم)
• فاعل شناخته شده است اما بنا به دلایلی (مانند اختصار یا تأکید بر خودِ فعل یا نائب فاعل) ذکر نمی شود. (مثال: خُلِقَ الإنسانُ ضعیفاً. ← انسان ضعیف آفریده شد. - می دانیم آفریدگار خداست، اما ذکر نشده)
• اهمیت خودِ فعل یا نائب فاعل بیشتر از فاعل است.

در ترجمهٔ فارسی، فعل مجهول عربی معمولاً با استفاده از مشتقات مصدر «شدن» (مانند: خورده شد، گفته می شود، نوشته شده است) ترجمه می شود.

چگونه فعل معلوم را به مجهول تبدیل کنیم؟ (تغییرات ظاهری فعل)

برای مجهول کردن فعل معلوم، تغییراتی در حرکات (اعراب) آن ایجاد می کنیم که این تغییرات در فعل ماضی و مضارع متفاوت است:

۱. مجهول کردن فعل ماضی: الگوی (ــُـــــِــ)

برای مجهول کردن فعل ماضی:

1. حرف یکی مانده به آخر فعل، حرکت کسره (ـِ) می گیرد.
2. تمام حروف متحرک قبل از آن، حرکت ضمه (ـُ) می گیرند. (حروف ساکن، ساکن باقی می مانند).

۲. مجهول کردن فعل مضارع: الگوی (ــُـــــَــ)

برای مجهول کردن فعل مضارع:

1. حرف مضارعه (أ، ن، ی، ت) در ابتدای فعل، حرکت ضمه (ـُ) می گیرد.
2. حرف یکی مانده به آخر فعل، حرکت فتحه (ـَ) می گیرد.

نحوه تشخیص فعل مجهول در جمله (به ویژه بدون اعراب)

در متون و سوالات، همیشه افعال اعراب گذاری کامل ندارند. پس چطور فعل مجهول را تشخیص دهیم؟ چند راهکار کلیدی وجود دارد:

۱. توجه به نائب فاعل:

مهم ترین نشانهٔ جمله مجهول، وجود **نائب فاعل** است. نائب فاعل، اسمی **مرفوع** (علامت ـُـ ، ـٌـ ، انِ، ونَ) است که بعد از فعل می آید و در اصل، مفعولِ جملهٔ معلوم بوده است. پس:

• اگر بعد از یک فعل متعدی (گذرا)، یک اسم مرفوع دیدید و فاعل مشخصی وجود نداشت، به احتمال بسیار زیاد آن فعل مجهول است و اسم مرفوع، نائب فاعل آن است.

۲. عدم وجود مفعول منصوب:

اگر فعل متعدی باشد، در حالت معلوم نیاز به مفعول منصوب دارد. اگر در جمله، بعد از فعل متعدی، مفعول منصوبی (چه اسم ظاهر، چه ضمیر متصل مفعولی مثل ـهُ، ـکَ، ـنا، ـنی) وجود **نداشت** و به جای آن اسم مرفوعی (نائب فاعل) آمده بود یا فعل تنها بود، آن فعل مجهول است.

۳. فعل لازم (ناگذر) مجهول نمی شود:

فعلی که ذاتاً لازم است و مفعول نمی پذیرد (مثل ذَهَبَ، جَلَسَ، اِنْکَسَرَ، اِجْتَمَعَ، تَحَرَّکَ)، **نمی تواند به شکل استاندارد مجهول شود** چون مفعولی ندارد که نائب فاعل شود. پس اگر فعلی را دیدید که می دانید لازم است، قطعاً معلوم است.

۴. توجه به حرف اول با حرکت ضمه (ــُـ):

اگر حرف اول فعل (حرف مضارعه یا اولین حرف ماضی در برخی باب ها) حرکت **ضمه (ـُ)** داشت، یک نشانهٔ قوی برای مجهول بودن است، اما با یک استثنای مهم:

• فعل مضارع معلوم از باب های **إِفعال، تَفعیل و مُفاعَلَة** نیز با ضمه شروع می شود (مانند: یُکْرِمُ، یُعَلِّمُ، یُجاهِدُ).

بنابراین، اگر فعلی دیدید که با ضمه شروع می شود:

• اگر **ماضی** بود (و از این سه باب نبود)، یا مضارع بود و از این سه باب نبود (مثلاً یُضْرَبُ از باب ثلاثی مجرد) ← **مجهول** است.
• اگر **مضارع** بود و از یکی از باب های **إِفعال، تَفعیل یا مُفاعَلَة** بود، باید به حرکت حرف یکی مانده به آخر نگاه کنید:
  • اگر **فتحه (ـَ)** داشت ← **مجهول** است (یُکْرَمُ، یُعَلَّمُ، یُجاهَدُ).
  • اگر **کسره (ـِ)** داشت ← **معلوم** است (یُکْرِمُ، یُعَلِّمُ، یُجاهِدُ).

نائب فاعل و اعراب آن

همان طور که گفته شد، وقتی فعل مجهول می شود، مفعولٌ به جای فاعل حذف شده را می گیرد و «نائب فاعل» نامیده می شود. مهم ترین ویژگی نائب فاعل این است که اعراب آن **همیشه مرفوع** است، درست مانند فاعل. نائب فاعل هم می تواند اسم ظاهر یا ضمیر (بارز یا مستتر) باشد.

مثال های بیشتر و چالشی تر

زمان تمرین و تثبیت یادگیری!

سوالات تمرین:

1 افعال معلوم زیر را به مجهول تبدیل کنید:

الف) قَتَلَ
ب) یُعَلِّمُ
ج) اِکْتَشَفَ
د) یَسْتَغْفِرُ
هـ) کاتَبَ

2 جملات معلوم زیر را به مجهول تبدیل کنید و تغییرات لازم را در نائب فاعل اعمال کنید:

الف) فَتَحَ الحارِسُ البابَ.
ب) یَحْتَرِمُ النّاسُ العُلَماءَ.
ج) شاهَدَتِ البِنْتُ فیلْمَینِ.

3 در جملات زیر، مشخص کنید فعل معلوم است یا مجهول و دلیل خود را ذکر کنید:

الف) جَلَسَ الضُّیوفُ فِی القاعَةِ.
ب) یُکْرَمُ الضَّیْفُ فِی بَیْتِنا.
ج) تُعَلِّمُ الأُمُّ أَولادَها الأخلاقَ.
د) اُنْزِلَ القُرآنُ فِی شَهرِ رَمَضان.

4 نائب فاعل را در جملات مجهول زیر مشخص کنید:

الف) أُکِلَ الطَّعامُ.
ب) قیلَ الحَقُّ.
ج) یُساعَدُ المُحتاجانِ.

5 چرا فعل «اِنْکَسَرَ» نمی تواند مجهول شود؟

پاسخنامه تمرین:

نکات کنکوری و تکمیلی فعل مجهول

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: