آموزش جامع افعال مضارع (قواعد عربی پایه یازدهم)

اعراب فعل مضارع: منصوب و مجزوم (راهنمای کامل حروف ناصبه و جازمه)

فعل مضارع در زبان عربی، فعلی پرکاربرد است که علاوه بر بیان زمان حال، گاهی برای آینده نیز به کار می رود. اما حالت این فعل همیشه ثابت نیست! گاهی حروفی قبل از فعل مضارع قرار می گیرند و باعث تغییراتی هم در معنا و هم در علامتِ آخر فعل می شوند. به این تغییر در حرکت یا حرف آخر فعل، «اعراب» می گوییم. در این درس، با دو حالت مهم اعراب فعل مضارع آشنا می شویم: مضارع منصوب (که با آمدن حروف ناصبه ایجاد می شود) و مضارع مجزوم (که با آمدن حروف جازمه ایجاد می شود). تسلط بر این مبحث برای ترجمهٔ دقیق و تجزیه و ترکیب جملات عربی، به ویژه در کنکور و امتحانات، ضروری است.

مروری بر فعل مضارع مرفوع (حالت معمولی)

قبل از پرداختن به حالت های منصوب و مجزوم، یادآوری می کنیم که فعل مضارع در حالت عادی (وقتی هیچ حرف ناصبه یا جازمه ای قبل از آن نیامده باشد) مرفوع است. علامت رفع در صیغه های مختلف به این صورت است:

• ضمه (ـُ): در صیغه های مفرد (۱، ۴، ۷، ۱۳، ۱۴) - مثال: یَکْتُبُ، تَکْتُبُ، أَکْتُبُ، نَکْتُبُ.
• ثبوت نون (وجود حرف «ن» در آخر فعل): در صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب (۲، ۳، ۵، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱) - مثال: یَکْتُبانِ، یَکْتُبونَ، تَکْتُبینَ.
• مبنی (بدون تغییر ظاهری): در صیغه های جمع مؤنث (۶ و ۱۲) که به «ـنَ» ختم می شوند، فعل مبنی است و علامت رفع ظاهری ندارد. - مثال: یَکْتُبْنَ، تَکْتُبْنَ.

فعل مضارع مرفوع معمولاً به صورت مضارع اِخباری در فارسی ترجمه می شود (مثال: یَکْتُبُ ← می نویسد).

۱. مضارع منصوب: وقتی فعل مضارع «ـَ» یا «حذف نون» می گیرد!

هرگاه یکی از «حروف ناصبه» قبل از فعل مضارع بیاید، آخر آن را تغییر داده و آن را منصوب می کند. حروف ناصبهٔ مهم که باید بشناسید عبارتند از:

• أَنْ: که، اینکه
• لَنْ: هرگز (... نخواهد)
• کَیْ / لِکَیْ: تا، تا اینکه، برای اینکه
• لِـ (لام تعلیل): تا، برای اینکه، تا اینکه
• حَتّیٰ: تا، تا اینکه، برای اینکه

تغییرات ظاهری فعل مضارع منصوب:

وقتی حروف ناصبه بر سر فعل مضارع می آیند:

• صیغه هایی که به ضمه (ـُ) ختم می شدند، علامت فتحه (ـَ) می گیرند (صیغه های ۱، ۴، ۷، ۱۳، ۱۴).
  مثال: أَنْ + یُعَلِّمُ ← أَنْ یُعَلِّمَ / لِکَیْ + نَکْتُبُ ← لِکَیْ نَکْتُبَ
• صیغه هایی که به نون ختم می شدند (به جز جمع مؤنث)، نون آخرشان حذف می شود (صیغه های ۲، ۳، ۵، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱).
  مثال: أَنْ + یُعَلِّمونَ ← أَنْ یُعَلِّموا / لِکَیْ + تَکْتُبینَ ← لِکَیْ تَکْتُبی / لَنْ + تَسْمَحانِ ← لَنْ تَسْمَحا
• صیغه های جمع مؤنث (۶ و ۱۲) مبنی هستند و با آمدن حروف ناصبه هیچ تغییری نمی کنند.
  مثال: أَنْ + یُعَلِّمْنَ ← أَنْ یُعَلِّمْنَ

تغییرات معنایی (ترجمه) فعل مضارع منصوب:

• حروف «أَنْ، کَیْ، لِکَیْ، لِـ ، حَتّیٰ» معنای فعل مضارع را به مضارع التزامی تبدیل می کنند (مثلاً: بنویسد، بروم، تلاش کنند).
• حرف «لَنْ» معنای فعل مضارع را به آینده منفی (مستقبل منفی) تبدیل می کند (مثلاً: نخواهد نوشت، نخواهم رفت). (آوردن کلمه «هرگز» در ترجمه الزامی نیست اما معنای تأکید در نفی را می رساند).

۲. مضارع مجزوم: وقتی فعل مضارع ساکن یا بی «نون» می شود!

دستهٔ دیگری از حروف به نام «حروف جازمه» وجود دارند که اگر قبل از فعل مضارع بیایند، آخر آن را مجزوم می کنند. حروف جازمهٔ اصلی که باید بشناسید عبارتند از:

• لَمْ: (هنوز) ... نـَ (برای ماضی منفی یا ماضی نقلی منفی)
• لَمّا: (هنوز) ... نـَ (مانند لم، اما با تأکید بر استمرار نفی تا زمان حال) - [در کتاب های درسی کمتر به آن پرداخته شده]
• لا (ناهِیة): ... نـَ (برای نهی و بازداشتن)
• لِـ (لامُ الْأَمْر): باید ...
• ادات شرط جازمه (إنْ، مَنْ، ما، ...): که در درس اسلوب شرط بررسی می شوند و دو فعل (فعل شرط و جواب شرط) را مجزوم می کنند.

در این بخش، به بررسی سه حرف اول (لَمْ، لا الناهیة، لـِ الأمر) می پردازیم.

تغییرات ظاهری فعل مضارع مجزوم:

علامات جزم فعل مضارع دقیقاً مانند علامات نصب است، با این تفاوت که در صیغه های مفرد (۱، ۴، ۷، ۱۳، ۱۴) که ضمه داشتند، به جای فتحه، علامت سکون (ــْـ) می گیرند.

• ساکن شدن حرف آخر (ــْـ): در صیغه های مفرد (۱، ۴، ۷، ۱۳، ۱۴).
  مثال: لَمْ + یَکْتَسِبُ ← لَمْ یَکْتَسِبْ
• حذف نون آخر فعل (نون عوض رفع): در صیغه های مثنی، جمع مذکر و مفرد مؤنث مخاطب (۲، ۳، ۵، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱).
  مثال: لَمْ + یَکْتَسِبانِ ← لَمْ یَکْتَسِبا / لا + تَکْتُبونَ ← لا تَکْتُبوا
• بدون تغییر: در صیغه های جمع مؤنث (۶ و ۱۲) مبنی هستند و با آمدن حروف جازمه هیچ تغییری نمی کنند.
  مثال: لَمْ + یَکْتَسِبْنَ ← لَمْ یَکْتَسِبْنَ

تغییرات معنایی (ترجمه) فعل مضارع مجزوم:

۱. لَمْ + مضارع مجزوم: معنای فعل را به ماضی سادهٔ منفی یا ماضی نقلی منفی تبدیل می کند.

۲. لا (ناهِیَة) + مضارع مجزوم: برای نهی کردن و بازداشتن به کار می رود.

• بر سر صیغه های مخاطب (۶ صیغه): معنای امر منفی می دهد.
  مثال: لا تَتَکَلَّموا: سخن نگویید! / لا تَتَحَرَّکی: حرکت نکن!
• بر سر صیغه های غایب و متکلم (۸ صیغه): به صورت «نباید + مضارع التزامی» ترجمه می شود.
  مثال: لا یَتَکَلَّموا: نباید سخن بگویند. / لا نَتَحَرَّکْ: نباید حرکت کنیم.

۳. لِـ (لامُ الْأَمْر) + مضارع مجزوم: این حرف فقط بر سر صیغه های غایب (۶ صیغه) و متکلم (۲ صیغه) می آید و معنای فعل را به «باید + مضارع التزامی» تبدیل می کند.

مقایسه انواع «لِـ» (بسیار مهم!)

حرف «لِـ» کاربردهای مختلفی دارد که تشخیص آن ها بسیار مهم است:

1. لِـ جارّه (بر سر اسم): حرف جر است و اسم بعد از خود را مجرور می کند. معنای «برای، مالِ، از آنِ، داشتن» می دهد. مثال: اِشْتَرَیْتُ کِتاباً لِصَدیقی. (کتابی برای دوستم خریدم).
2. لِـ ناصبه (بر سر مضارع منصوب): حرف ناصبه است و فعل مضارع را منصوب می کند. معنای «تا، تا اینکه، برای اینکه + مضارع التزامی» می دهد (لام تعلیل). مثال: ذَهَبْتُ لِأَشْتَرِیَ... (رفتم تا بخرم...).
3. لِـ جازمه (بر سر مضارع مجزوم): حرف جازمه است و فعل مضارع (غایب و متکلم) را مجزوم می کند. معنای «باید + مضارع التزامی» می دهد (لام الأمر). مثال: لِیَکْتُبْ واجِباتِهِ. (باید تکالیفش را بنویسد).

نکات تکمیلی و کنکوری

وقت تمرین است!

سوالات تمرین:

1 با توجه به حرف قبل از فعل، شکل صحیح فعل داخل پرانتز را بنویسید.

الف) أُریدُ أَنْ (أَذْهَبُ) إلَی الْبَیْتِ.
ب) لا (تَقْنَطونَ) مِنْ رَحْمَةِ اللهِ.
ج) لِـ (نَسْعیٰ) فی طَلَبِ الْعِلْمِ.
د) هُمْ لَمْ (یُشاهِدونَ) الْفیلْمَ.
هـ) لَنْ (أَرْضیٰ) بِالظُّلْمِ.

2 نوع «لا» (نافیه یا ناهیه) را در جملات زیر مشخص کنید.

الف) یا أَخی، لا تَحْزَنْ.
ب) الْمُؤْمِنُ لا یَکْذِبُ أَبَداً.
ج) لا یُکَلِّفُ اللهُ نَفْساً إلّا وُسْعَها.

3 نوع «لِـ» (جارّه، ناصبه، جازمه) را در جملات زیر مشخص کنید.

الف) أُسافِرُ لِأَسْتَریحَ قَلیلاً.
ب) لِیُنْفِقْ ذو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ.
ج) هذا الْکِتابُ لِأُسْتاذِنا.

4 جملات زیر را به فارسی ترجمه کنید.

الف) لَنْ نُفْلِحَ حَتّیٰ نَتَّحِدَ.
ب) لَمْ أَسْمَعْ هٰذَا الْخَبَرَ مِنْ قَبْلُ.
ج) فَلْنَدْعُ اللهَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ.

5 چرا در عبارت «لَمْ یَقُلِ الْحَقَّ»، آخر فعل «یَقُلْ» کسره گرفته است؟

پاسخنامه تمرین:

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: