1736019749.png)
حروف مشبّهة بالفعل (نواسخ ۲): راهنمای کامل إنَّ و خواهرانش
همان طور که در درس افعال ناقصه دیدیم، برخی کلمات به نام «نواسخ» وارد جمله اسمیه می شوند و اعراب مبتدا و خبر را تغییر می دهند. دستهٔ دوم از این نواسخ که بسیار مهم و پرکاربرد هستند، «حروف مُشَبَّهَةٌ بِالْفِعْل» (حروفی که شبیه فعل عمل می کنند) نام دارند. این حروف نیز مانند افعال ناقصه، بر سر جمله اسمیه (مبتدا + خبر) می آیند، اما برخلاف آن ها، عمل متفاوتی انجام می دهند. شناخت این حروف، معانی آن ها و تأثیری که بر جمله می گذارند، برای فهم دقیق آیات قرآن، احادیث، متون عربی و موفقیت در آزمون ها ضروری است.
معرفی حروف مشبّهة بالفعل و عملکرد آن ها
شش حرف اصلی در این گروه وجود دارند که عبارتند از:
- إِنَّ (قطعاً، همانا، به درستی که) ← برای تأکید
- أَنَّ (که) ← برای ربط دادن جملات
- كَأَنَّ (گویی، مانندِ) ← برای تشبیه
- لٰکِنَّ (ولی، اما) ← برای رفع ابهام یا بیان مطلب متضاد (استدراک)
- لَیْتَ (کاش، ای کاش) ← برای آرزوی (معمولاً دست نیافتنی) (تمنّی)
- لَعَلَّ (شاید، امید است) ← برای امیدواری (ترجّی)
1745835339.png)
! ویژگی ظاهری: دقت کنید که چهار حرف اول به «نَّ» (نون مشدد) ختم می شوند و دو حرف آخر با «لَـ» شروع می شوند. همچنین همهٔ این حروف (به جز لَیْتَ) تشدید دارند. این نشانه ها به تشخیص آن ها از کلمات مشابه کمک می کند.
عملکرد این حروف در جمله اسمیه (عکسِ افعال ناقصه!):
این حروف وقتی بر سر جمله اسمیه می آیند:
- مبتدا را به عنوان «اسمِ حرفِ مشبّهة بالفعل» می پذیرند و اعراب آن را منصوب می کنند (علامت نصب: ـَـ / ـًـ / ـَیْنِ / ـینَ / ـاتٍ).
- خبر را به عنوان «خبرِ حرفِ مشبّهة بالفعل» می پذیرند و اعراب آن همچنان مرفوع باقی می ماند (علامت رفع: ـُـ / ـٌـ / انِ / ونَ).
نحوهٔ عملکرد حروف مشبهة بالفعل:
اَللهُ غَفورٌ. ← (مبتدا مرفوع + خبر مرفوع)
↓ + إِنَّ ↓
إِنَّ اللهَ غَفورٌ.
(حرف مشبهه) (اسمِ إِنَّ، منصوب) (خبرِ إِنَّ، مرفوع)
اَلْبابانِ مَفْتوحانِ. ← (مبتدا مرفوع + خبر مرفوع)
↓ + لَعَلَّ ↓
لَعَلَّ الْبابَیْنِ مَفْتوحانِ.
(حرف مشبهه) (اسمِ لَعَلَّ، منصوب با ـَیْنِ) (خبرِ لَعَلَّ، مرفوع با انِ)
اَلْمُؤْمِنونَ صابِرونَ. ← (مبتدا مرفوع + خبر مرفوع)
↓ + لَیْتَ ↓
لَیْتَ الْمُؤْمِنینَ صابِرونَ.
(حرف مشبهه) (اسمِ لَیْتَ، منصوب با ینَ) (خبرِ لَیْتَ، مرفوع با ونَ)
بررسی معانی و کاربرد هر حرف
۱. إِنَّ (همانا، قطعاً، به درستی که)
برای تأکید بر مفهوم جمله به کار می رود و معمولاً در ابتدای کلام می آید.
* إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإحْسانِ. (همانا خداوند به عدالت و نیکی فرمان می دهد.)
* إِنَّ اللهَ لا یُضیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنینَ. (بی گمان خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمی کند.)
! «إِنَّ» (با همزهٔ مکسور و نون مشدد) را با «إِنْ» (با همزهٔ مکسور و نون ساکن) که ادات شرط به معنی «اگر» است، اشتباه نگیرید.
۲. أَنَّ (که)
برای ربط دادن دو جمله یا عبارت به کار می رود و معمولاً در وسط کلام می آید.
* قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللهَ عَلیٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ. (گفت می دانم که خدا بر هر چیزی تواناست.)
* سَمِعْتُ أَنَّ ذٰلِکَ الطّالِبَ مَریضٌ. (شنیدم که آن دانش آموز بیمار است.)
ترکیب «لِأَنَّ» (لِـ + أنَّ) به معنی «زیرا، برای اینکه» است و علت را بیان می کند (معمولاً در جواب لِماذا؟).
* لِماذا ما سافَرْتَ؟ لِأَنَّ بِطاقَةَ الطّائِرَةِ غالِیَةٌ. (چرا سفر نکردی؟ زیرا بلیت هواپیما گران است.)
! «أَنَّ» (با همزهٔ مفتوح و نون مشدد) را با «أَنْ» (با همزهٔ مفتوح و نون ساکن) که حرف ناصبه به معنی «که/اینکه» است، اشتباه نگیرید. «أَنْ» ناصبه بر سر فعل مضارع می آید و آن را منصوب می کند.
۳. کَأَنَّ (گویی، مانندِ)
برای تشبیه به کار می رود.
* كَأَنَّهُنَّ الْیاقوتُ وَ الْمَرْجانُ. (گویی آنان یاقوت و مرجان اند.)
* كَأَنَّ الشَّمْسَ کُرَةٌ مُلْتَهِبَةٌ. (گویی خورشید، کره ای فروزان است.)
! «کَأَنَّ» را با فعل ناقصه «کانَ» (بود/است) اشتباه نگیرید!
۴. لٰکِنَّ (ولی، اما)
برای استدراک (رفع ابهام، بیان مطلب مخالف یا تکمیل پیام) به کار می رود و بین دو جمله یا عبارت می آید.
* إِنَّ اللهَ لَذو فَضْلٍ عَلَی النّاسِ وَ لٰکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَشْکُرونَ. (همانا خدا صاحب بخشش بر مردم است، ولی بیشتر مردم سپاسگزاری نمی کنند.)
* اَلْبَیْتُ قَدیمٌ لٰکِنَّ أَثاثَهُ جَدیدٌ. (خانه قدیمی است اما اساسش جدید است.)
۵. لَیْتَ (کاش، ای کاش)
برای بیان آرزو (تمنّی) به کار می رود، مخصوصاً آرزوهایی که دست نیافتنی یا بعید به نظر می رسند. گاهی به صورت «یا لَیْتَ» (ای کاش) می آید.
* وَ یَقولُ الْکافِرُ یا لَیْتَنی کُنْتُ تُراباً. (و کافر می گوید ای کاش من خاک بودم.) (لیتَ + نِ + ی = لیتنی)
* لَیْتَ الشَّبابَ یَعودُ یَوْماً. (کاش جوانی روزی برگردد.)
۶. لَعَلَّ (شاید، امید است)
برای بیان امیدواری (ترجّی) به کار می رود و معمولاً به وقوع امری ممکن یا مورد انتظار اشاره دارد.
* وَ إنّا جَعَلْناهُ قُرآناً عَرَبیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلونَ. (و ما آن را قرآنی عربی قرار دادیم امید است شما خردورزی کنید.)
* لَعَلَّ الْفَرَجَ قَریبٌ. (شاید گشایش نزدیک باشد.)
اسم و خبر حروف مشبهة بالفعل
انواع اسمِ حروف مشبهة بالفعل (منصوب)
اسم این حروف که منصوب است، می تواند به دو شکل بیاید:
۱. اسم ظاهر: یک کلمهٔ مشخص بعد از حرف مشبهه که علامت نصب می گیرد.
* مثال: إِنَّ اللهَ غَفورٌ. / لَیْتَ الطّالِبَیْنِ حاضِرانِ. / لَعَلَّ الْمُؤمِناتِ صابِراتٌ.
۲. ضمیر متصل: این حروف می توانند به ضمایر متصل (ـهُ، ـها، ـکَ، ـکِ، ـی، ـنا، ـهُم، ـهُنَّ، ـکُمْ، ـکُنَّ) بچسبند. در این حالت، خودِ ضمیر، اسمِ حرف مشبهه است و محلاً منصوب می باشد.
* مثال: إِنَّهُ عالِمٌ. (اسم إنّ: ضمیر «ه») / لَعَلَّکُمْ تَنْجَحونَ. (اسم لعلّ: ضمیر «کُمْ») / لَیْتَنی کُنْتُ مَعَهُمْ. (اسم لیتَ: ضمیر «ی» - ن: نون وقایه است).
انواع خبرِ حروف مشبهة بالفعل (مرفوع)
خبر این حروف که مرفوع است، می تواند به سه شکل بیاید:
۱. خبر مفرد (تک کلمه):
* مثال: إِنَّ اللهَ غَفورٌ. / لَیْتَ الطّالِبینَ ناجِحونَ.
۲. خبر جمله (فعلیه یا اسمیه):
* مثال: إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ. (خبر: جمله فعلیه یُحِبُّ...) / لَیْتَ الشَّبابَ أَیّامُهُ باقِیَةٌ. (خبر: جمله اسمیه أیّامُهُ باقیةٌ).
۳. خبر شبه جمله (جار و مجرور یا ظرف):
* مثال: إِنَّ الْعِزَّةَ لِلهِ جَمیعاً. (خبر: شبه جمله لِلهِ) / لَعَلَّ الْکِتابَ عِنْدَکَ. (خبر: شبه جمله عِندَکَ).
نکات ترجمه ای لَیْتَ و لَعَلَّ با فعل
۱ «لَیْتَ / لَعَلَّ» + فعل مضارع: فعل مضارع بعد از این دو حرف، معمولاً به صورت مضارع التزامی ترجمه می شود.
* مثال: لَعَلَّ حَمیداً یُسافِرُ. (شاید حمید سفر کند.) / لَیْتَ صَدیقی یَنْجَحُ. (کاش دوستم پیروز شود.)
۲ «لَیْتَ» + فعل ماضی: فعل ماضی بعد از لیتَ، معمولاً به صورت ماضی استمراری یا ماضی بعید ترجمه می شود (در کتاب درسی معمولاً ماضی استمراری مد نظر است).
* مثال: لَیْتَ ناصِراً ابْتَعَدَ عَنِ الْکَسَلِ! (کاش ناصر از تنبلی دوری می کرد! / دوری کرده بود!)
! هنر ترجمه: برای ترجمه دقیق فعل بعد از لیت و لعل، همیشه به سیاق و مفهوم کلی عبارت توجه کنید. گاهی بهترین ترجمه با توجه به حس جمله انتخاب می شود.
زمان تمرین و تسلط!
سوالات تمرین:
1 در جملات زیر، حرف مشبهة بالفعل، اسم و خبر آن را مشخص کنید و نوع اسم و خبر را بنویسید.
الف) إِنَّ الْعِلْمَ نورٌ.
ب) کَأَنَّ الْجُنودَ أُسودٌ.
ج) لَعَلَّکُمْ تُفْلِحونَ.
د) لَیْتَ الْمُسافِرینَ عائِدونَ.
هـ) سَمِعْتُ أَنَّ الامتحانَ سَهْلٌ.
2 اعراب صحیح کلمه داخل پرانتز را بنویسید.
الف) إِنَّ (الْمُعَلِّماتُ) حاضِراتٌ.
ب) لَیْتَ (الْوَلَدانِ) یَفْهَمانِ الدَّرْسَ.
ج) لَعَلَّ (أَخوکَ) یَنْجَحُ.
3 جملات زیر را با توجه به حروف مشبهه ترجمه کنید.
الف) لَیْتَنا نَسْتَطیعُ الطَّیَرانَ!
ب) إنَّ الحقَّ واضِحٌ لَکِنَّ الباطِلَ یُزَیِّنُ نَفْسَهُ.
ج) لَعَلَّ الصَّدیقَ یَزورُنا غَداً.
4 تفاوت معنایی «إِنَّ» و «أَنَّ» چیست؟
5 کدام حرف مشبهه برای آرزوی دست نیافتنی به کار می رود؟
پاسخنامه تمرین:
1 تعیین ارکان حروف مشبهه:
الف) حرف: إِنَّ / اسم: الْعِلْمَ (اسم ظاهر) / خبر: نورٌ (مفرد).
ب) حرف: کَأَنَّ / اسم: الْجُنودَ (اسم ظاهر) / خبر: أُسودٌ (مفرد).
ج) حرف: لَعَلَّ / اسم: کُمْ (ضمیر متصل) / خبر: تُفْلِحونَ (جمله فعلیه).
د) حرف: لَیْتَ / اسم: الْمُسافِرینَ (اسم ظاهر) / خبر: عائِدونَ (مفرد).
هـ) حرف: أَنَّ / اسم: الامتحانَ (اسم ظاهر) / خبر: سَهْلٌ (مفرد).
2 اعراب صحیح اسم:
الف) إِنَّ الْمُعَلِّماتِ حاضِراتٌ. (اسم إنّ منصوب با کسره، چون جمع مؤنث سالم است).
ب) لَیْتَ الْوَلَدَیْنِ یَفْهَمانِ الدَّرْسَ. (اسم لیتَ منصوب با یاء، چون مثنی است).
ج) لَعَلَّ أَخاکَ یَنْجَحُ. (اسم لعلَّ منصوب با الف، چون از اسماء خمسه است).
3 ترجمه جملات:
الف) کاش می توانستیم پرواز کنیم!
ب) همانا حق آشکار است ولی باطل خود را می آراید.
ج) شاید دوست فردا ما را زیارت کند.
4 تفاوت معنایی «إِنَّ» و «أَنَّ»:
«إِنَّ» برای تأکید به کار می رود (همانا، قطعاً).
«أَنَّ» برای ربط دادن جملات به کار می رود (که).
5 کدام حرف برای آرزوی دست نیافتنی است؟
لَیْتَ (کاش).
نکات کنکوری حروف مشبهة بالفعل
۱ عملکرد معکوس افعال ناقصه: مهم ترین نکته این است که حروف مشبهه، مبتدا را منصوب و خبر را مرفوع می کنند (دقیقاً برعکس افعال ناقصه). به اعراب اسم و خبر در تست ها دقت کنید.
۲ اسم ضمیر: وقتی اسمِ این حروف، ضمیر متصل است (مثل إنَّهُ)، ضمیر محلاً منصوب است. خبر بعد از آن می آید و مرفوع است.
۳ تشابهات نوشتاری: حروف إنَّ/أنَّ/کأنَّ/لکنَّ را با إنْ/أنْ/کانَ/لکنْ (ساکن) اشتباه نگیرید. حروف مشبهه مشدد هستند (به جز لیتَ).
۴ خبر مقدم: خبرِ این حروف نیز (اگر شبه جمله باشد) می تواند بر اسمِ آن ها (اگر نکره باشد) مقدم شود. مثال: إنَّ فِی ذٰلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرونَ. (خبر مقدم: فی ذٰلکَ / اسم مؤخر: آیاتٍ)
۵ ترجمه لیت و لعل با فعل: به ترجمهٔ مضارع التزامی بعد از لیت/لعل و ترجمه ماضی استمراری/بعید بعد از لیت دقت کنید.
نمونه سوالات امتحانی و کنکور
سوالات تستی:
1 عیّن العبارة التی فیها حرف مشبّه بالفعل:
الف کانَ الجوُّ بارداً.
ب إنْ تدرسْ تنجحْ.
ج أُحبُّ أنْ أقرأ الکتابَ.
د کأنّ العلمَ مصباحٌ.
گزینه د
الف: کانَ فعل ناقصه است.
ب: إنْ ادات شرط است.
ج: أنْ حرف ناصبه است.
د: کأنّ حرف مشبهة بالفعل است.
2 ما هو اسم «إنّ» فی عبارة «إنّ فی ذلک لآیات لقوم یعقلون»؟
الف ذلک
ب آیاتٍ
ج قومٍ
د ضمیر مستتر
گزینه ب
در این آیه، خبر إنّ (شبه جمله فی ذلک) بر اسم آن مقدم شده است. اسم إنّ کلمه «آیاتٍ» است که منصوب با کسره می باشد (چون جمع مؤنث سالم است). «لَـ» در لآیات لام ابتدا (مزحلقه) برای تأکید است.
3 عیّن الخطأ فی الإعراب:
الف إنّ المسلمونَ متحدونَ.
ب لعلّ الفرجَ قریبٌ.
ج لیتَ المذنبینَ تائبونَ.
د کأنّ الطالبتینِ نشیطانِ.
گزینه الف
اسم إنّ باید منصوب باشد. «المسلمون» مرفوع است. شکل صحیح: إنّ المسلمینَ متحدونَ.
4 عیّن الترجمة الأدقّ لـ«لیتَ الامتحانَ کان سهلاً»:
الف کاش امتحان آسان بود.
ب کاش امتحان آسان باشد.
ج کاش امتحان آسان می بود.
د شاید امتحان آسان بوده باشد.
گزینه ج
«لیتَ» + خبر جمله فعلیه ماضی (کان سهلاً). طبق قاعده ترجمه، فعل ماضی بعد از لیت به صورت ماضی استمراری یا بعید ترجمه می شود. گزینه ج (ماضی استمراری) ترجمه رایج تر و دقیق تری است.
5 ما هو خبر «لکنّ» فی «الطریقُ طویلٌ لکنّ السیارةَ سریعةٌ»؟
الف السیارةَ
ب سریعةٌ
ج محذوف
د جملة السیارة سریعة
گزینه ب
اسم لکنّ، «السیارةَ» (منصوب) است. خبر لکنّ، «سریعةٌ» (مرفوع) است که از نوع مفرد می باشد.
سوالات تشریحی:
6 اسم و خبر «إنَّ» را در آیه «إنَّ أکرَمَکُم عِندَ اللهِ أتقاکُم» مشخص کنید.
اسم إنَّ: أکرَمَـ (منصوب، مضاف) / کُم (ضمیر متصل، محلاً مجرور، مضاف الیه).
خبر إنَّ: أتقا (مرفوع، مضاف) / کُم (ضمیر متصل، محلاً مجرور، مضاف الیه). (خبر از نوع مفرد است).
7 جمله «لعلّ المطر ینزل» را به فارسی ترجمه کنید.
شاید باران ببارد. (یا: امید است باران ببارد).
8 نوع خبر را در جمله «إنّ الحقَّ صوتُهُ عالٍ» مشخص کنید.
خبر از نوع جمله اسمیه است: «صوتُهُ عالٍ» (صوتُ: مبتدا دوم، ـهُ: مضاف الیه و رابط، عالٍ: خبر مبتدا دوم).
9 با استفاده از «لیتَ» جمله ای بسازید که اسم آن ضمیر متصل «نا» باشد.
مثال: لَیْتَنا کُنّا حاضِرینَ. (کاش ما حاضر بودیم).
10 تفاوت عملکرد «لکنَّ» و «لکنْ» چیست؟
* لکنَّ (مشدد): از حروف مشبهة بالفعل است، بر سر جمله اسمیه می آید، اسمش را منصوب و خبرش را مرفوع می کند.
* لکنْ (ساکن): حرف عطف است، بین دو کلمه یا دو جمله می آید و حکم ماقبل را از مابعد نفی می کند و معمولاً قبلش جمله منفی یا نهی می آید. بر اعراب کلمات تأثیری ندارد.
حرف آخر:
حروف مشبهة بالفعل (إنَّ، أنَّ، کأنّ، لکنّ، لیتَ، لعلّ) نقش مهمی در بیان تأکید، ربط، تشبیه، استدراک، آرزو و امید در زبان عربی دارند. به خاطر سپردن معانی این حروف و عملکرد آن ها در منصوب کردن اسم و مرفوع نگه داشتن خبر، و همچنین توجه به نکات ترجمه ای، به شما کمک می کند تا جملات حاوی این حروف را به درستی تحلیل و ترجمه کنید.