آموزش جامع اسم فاعل، اسم مفعول و اسم مبالغه (قواعد عربی پایه دهم)

الف) قَتَلَ: اسم فاعل: قاتِل / اسم مفعول: مَقْتول
ب) اِجْتَمَعَ: اسم فاعل: مُجْتَمِع / اسم مفعول: ندارد (چون فعل لازم است)
ج) عَلَّمَ: اسم فاعل: مُعَلِّم / اسم مفعول: مُعَلَّم
د) اِسْتَغْفَرَ: اسم فاعل: مُسْتَغْفِر / اسم مفعول: مُسْتَغْفَر
هـ) جَلَسَ: اسم فاعل: جالِس / اسم مفعول: ندارد (چون فعل لازم است)

الف) صادِق: اسم فاعل (وزن فاعِل)
ب) مُغْلَق: اسم مفعول (از باب افعال: أَغْلَقَ ← مُـ + فتحه ماقبل آخر)
ج) سَتّار: اسم مبالغه (وزن فَعّال)
د) مُجاهِد: اسم فاعل (از باب مفاعلة: جاهَدَ ← مُـ + کسره ماقبل آخر)
هـ) مَأکول: اسم مفعول (وزن مَفعول)

اسم فاعل: کاذِب
اسم مفعول: ندارد (چون فعل کَذَبَ لازم است)
اسم مبالغه: کَذّاب

زیرا فعل «اِنْطَلَقَ» (روانه شد) از باب انفعال است و فعل های باب انفعال همیشه لازم (ناگذر) هستند. اسم مفعول فقط از افعال متعدی (گذرا) ساخته می شود.

* نَجّار: بر اسم شغل (درودگر) دلالت دارد.
* غَفّار: بر اسم مبالغه (بسیار آمرزنده) دلالت دارد.

گزینه ج

الف: عالِم (اسم فاعل ثلاثی مجرد)
ب: مُؤمِن (اسم فاعل باب افعال: آمَنَ)، مُحْسِن (اسم فاعل باب افعال: أَحْسَنَ)
ج: مَشهور (اسم مفعول ثلاثی مجرد: شَهَرَ)
د: مُتَّقون (جمعِ مُتَّقٍ، اسم فاعل باب افتعال: اِتَّقَی)، فائزون (جمعِ فائز، اسم فاعل ثلاثی مجرد: فازَ)

گزینه د

اسم مفعول از فعل لازم ساخته نمی شود.
الف: مَفْتوح (از فَتَحَ - متعدی) ← صحیح.
ب: مُنْعَقَد (از اِنْعَقَدَ - لازم باب انفعال) ← این اسم فاعل است، نه مفعول. ساختار مُفعَل برای اسم مفعول است. این گزینه به خودی خود اشتباه نیست اما سوال به دنبال اسم مفعول از فعل لازم است.
ج: مُنْهَزِم (از اِنْهَزَمَ - لازم باب انفعال) ← این اسم فاعل است.
د: مَجْلوس (از جَلَسَ - لازم) ← این ساختار اسم مفعول از فعل لازم است که اشتباه می باشد. اگرچه گاهی با جار و مجرور (عنده) می آید اما ساختار مفعول برای فعل لازم غلط است.
*بازبینی:* سوال می پرسد کدام اسم مفعول از فعل لازم "به اشتباه" ساخته شده. گزینه های ب و ج اسم فاعل هستند نه مفعول. گزینه د اسم مفعول (مجلوس بر وزن مفعول) از فعل لازم (جلس) است که ساخت آن غلط است. پس گزینه د پاسخ صحیح است.

گزینه ج

«علّامة» بر وزن «فَعّالَة» است و در اینجا به عنوان صفتی برای «رجلاً» به کار رفته و بر بسیار دانا بودن دلالت دارد. پس اسم مبالغه است.

گزینه الف

الف: مُرسِل (اسم فاعل باب افعال)، مُرسَل (اسم مفعول باب افعال) ← هر دو از یک باب (افعال).
ب: کاتِب (اسم فاعل ثلاثی مجرد)، مَکتوب (اسم مفعول ثلاثی مجرد) ← هر دو از ثلاثی مجرد، اما سوال معمولاً باب های مزید را مد نظر دارد. ضمن اینکه این گزینه هم صحیح است.
ج: مُستَمِع (اسم فاعل باب افتعال)، مَسموع (اسم مفعول ثلاثی مجرد) ← از دو باب مختلف.
د: مُتَعَلِّم (اسم فاعل باب تفعل)، مَعلوم (اسم مفعول ثلاثی مجرد) ← از دو باب مختلف.
*بازبینی:* گزینه الف به طور واضح اسم فاعل و مفعول از باب مزید (افعال) است. گزینه ب هم از ثلاثی مجرد است. معمولاً در این نوع سوالات، منظور باب های مزید است. لذا گزینه الف پاسخ دقیق تر است.

گزینه ب

اسم مفعول از باب مزید با «مُـ» شروع شده و حرف یکی مانده به آخر آن فتحه (ـَ) دارد.
الف: مُجْتَهِد (ه کسره) ← اسم فاعل باب افتعال.
ب: مُسْتَشار (ش فتحه، از فعل اجوف استشار، یستشیر، مستشیر/مستشار) ← اسم مفعول باب استفعال.
ج: مُتَفَکِّر (ک کسره) ← اسم فاعل باب تفعل.
د: مُدافِع (ف کسره) ← اسم فاعل باب مفاعلة.

اسم فاعل: مُسْتَخْدِم (مُـ + کسره ماقبل آخر)
اسم مفعول: مُسْتَخْدَم (مُـ + فتحه ماقبل آخر)
مثال اسم فاعل: اَلْمُسْتَخْدِمُ مَسؤولٌ عَنْ عَمَلِهِ. (استخدام کننده مسئول کارش است.)
مثال اسم مفعول: اَلْعامِلُ الْمُسْتَخْدَمُ نَشیطٌ. (کارگرِ استخدام شده، فعال است.)

* التَّوّابینَ (جمعِ تَوّاب): تَوّاب بر وزن فَعّال ← اسم مبالغه (بسیار توبه کننده).
* الْمُتَطَهِّرینَ (جمعِ مُتَطَهِّر): مُتَطَهِّر با مُـ شروع شده و حرف یکی مانده به آخر (ه‍) کسره دارد ← اسم فاعل (از باب تفعل: تَطَهَّرَ).

اسم فاعل: قائِل.
اسم مفعول: مَقول.
دلیل تفاوت: فعل «قالَ» اجوف واوی است (ریشه: ق و ل). در ساخت اسم فاعل (قاوِل)، حرف عله به همزه تبدیل می شود (قائِل). در ساخت اسم مفعول (مَقوول)، طبق قواعد اعلال، واو اول حذف می شود و به صورت مَقول درمی آید.

خیر، اسم مبالغه نیست.
دلیل: «طَیّار» بر وزن «فَعّال» است، اما در این جمله بر اسم شغل (خلبان) دلالت دارد نه بر صفت «بسیار پرواز کننده».

اسم مفعول ندارد.
دلیل: فعل «إِهْتَدیٰ» (از باب افتعال) به معنی «هدایت شد» یا «راه یافت»، فعلی **لازم** است و اسم مفعول از فعل لازم ساخته نمی شود. (توجه: فعل متعدی آن «هَدیٰ» به معنی «هدایت کرد» است که اسم مفعولش «مَهْدِیّ» می شود).