آموزش جامع شکل فعل ها (قواعد عربی پایه دهم)

فعل ثلاثی مزید: ساختار، باب ها و کاربردها

حتماً تا به حال دیده اید که از یک ریشهٔ سه حرفی در زبان عربی، فعل های مختلفی با معانی نزدیک اما متفاوت ساخته می شود. مثلاً از ریشهٔ «ع ل م» (دانستن)، فعل های «عَلِمَ» (دانست)، «عَلَّمَ» (یاد داد)، «تَعَلَّمَ» (یاد گرفت) و «اِسْتَعْلَمَ» (پرسید، اطلاعات خواست) را داریم. این تغییرات چگونه اتفاق می افتند و چه معنایی به فعل اضافه می کنند؟ اینجاست که مبحث مهم **«فعل ثلاثی مزید»** وارد می شود. یادگیری این مبحث به شما کمک می کند تا معانی دقیق تر فعل ها را بفهمید، ترجمهٔ بهتری انجام دهید و در تجزیه و ترکیب موفق تر باشید.

تفاوت ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید چیست؟

فعل ها در زبان عربی، از نظر ساختارِ شکلِ اصلی شان (که معمولاً همان صیغهٔ اول ماضی یعنی سوم شخص مفرد مذکر است)، به دو دسته تقسیم می شوند:

۱. فعل ثلاثی مجرد: فعل هایی که شکل اصلی آن ها (ماضی مفرد مذکر غایب) فقط از **سه حرف اصلی ریشه** تشکیل شده است. مانند: کَتَبَ (نوشت)، ذَهَبَ (رفت)، جَلَسَ (نشست). به این ها «فعل ساده» هم می گویند.

۲. فعل ثلاثی مزید: فعل هایی که شکل اصلی آن ها علاوه بر سه حرف اصلی ریشه، **یک یا چند حرف زائد (اضافه)** نیز دارد. این حروف اضافه باعث تغییر در معنای فعل می شوند. مانند: أَکْرَمَ (گرامی داشت) که علاوه بر ریشهٔ «ک ر م»، حرف زائد «أ» دارد؛ یا اِسْتَخْرَجَ (بیرون آورد) که علاوه بر ریشهٔ «خ ر ج»، حروف زائد «ا، س، ت» دارد.

«باب» در ثلاثی مزید یعنی چه؟

فعل های ثلاثی مزید بر اساس نوع و تعداد حروف زائد و همچنین وزن و الگوی ساختاری شان، در دسته بندی های مشخصی قرار می گیرند که به هر کدام از این دسته بندی ها یا الگوها یک **«باب»** گفته می شود. هر باب، وزن خاصی برای ساخت فعل ماضی، مضارع و مصدر دارد و معمولاً معانی و کاربردهای ویژه ای را به فعل اضافه می کند. در کتاب های درسی دورهٔ دوم متوسطه با هشت باب مشهور ثلاثی مزید آشنا می شویم.

آشنایی با باب های ثلاثی مزید (بخش اول)

در این بخش با چهار باب اول آشنا می شویم:

۱. باب إِستِفعال

این باب با اضافه شدن «ا، س، ت» به ابتدای ریشهٔ فعل ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: خرج، کبر، رجع)

کاربرد باب استفعال:

• طلب و درخواست: رایج ترین معنای این باب، طلب و خواستنِ معنای ریشهٔ فعل است.
  • رَجَعَ (برگشت) ← اِسْتَرْجَعَ (طلب برگشتن کرد ← پس گرفت)
  • غَفَرَ (آمرزید) ← اِسْتَغْفَرَ (طلب آمرزش کرد)
  • عَلِمَ (دانست) ← اِسْتَعْلَمَ (طلب علم کرد ← پرسید، اطلاعات خواست)
  • خَدَمَ (خدمت کرد) ← اِسْتَخْدَمَ (طلب خدمت کرد ← به خدمت گرفت، استخدام کرد)
• تعدیه (گذرا کردن): گاهی فعل لازم را به متعدی تبدیل می کند. (مثال: رَجَعَ لازم است ولی اِسْتَرْجَعَ متعدی است.)

۲. باب إِفتِعال

این باب با اضافه شدن «ا» در ابتدا و «ت» بعد از اولین حرف اصلی ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: شغل، نشر، فخر)

کاربرد باب افتعال:

• مطاوعه (اثرپذیری): نشان می دهد که فاعل، اثر فعل را پذیرفته است. این باب معمولاً فعل متعدی را به لازم تبدیل می کند (معنای «... شدن» می دهد).
  • جَمَعَ (جمع کرد) ← اِجْتَمَعَ (جمع شد)
  • شَغَلَ (مشغول کرد) ← اِشْتَغَلَ (مشغول شد، کار کرد)
  • حَفِظَ (حفظ کرد) ← اِحْتَفَظَ (حفظ شد، نگهداری کرد)
• مشارکت: گاهی معنای مشارکت و انجام دوطرفهٔ کار را دارد (مانند اِخْتَصَمَ: با هم دشمنی کردند).
• تلاش و کوشش: گاهی بر تلاش برای انجام فعل دلالت دارد (مانند اِکْتَسَبَ: کسب کرد، به دست آورد).

۳. باب إِنفِعال

این باب با اضافه شدن «ا» و «ن» به ابتدای ریشهٔ فعل ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: فتح، قلب، فجر)

کاربرد باب انفعال:

• مطاوعه (اثرپذیری): معنای اصلی و تقریباً تنها معنای این باب، مطاوعه و اثرپذیری است. این باب همیشه فعل متعدی را به لازم تبدیل می کند (معنای «... شدن» می دهد).
  • قَلَبَ (دگرگون کرد) ← اِنْقَلَبَ (دگرگون شد)
  • فَتَحَ (باز کرد) ← اِنْفَتَحَ (باز شد)
  • کَسَرَ (شکست) ← اِنْکَسَرَ (شکسته شد)

۴. باب تَفَعُّل

این باب با اضافه شدن «ت» در ابتدا و تشدید روی حرف دوم اصلی (عین الفعل) ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: قدم، خرج، وقع)

کاربرد باب تَفَعُّل:

• مطاوعه باب تفعیل: این باب اغلب اثرپذیری فعل های باب تفعیل را نشان می دهد.
  • عَلَّمَ (یاد داد - باب تفعیل) ← تَعَلَّمَ (یاد گرفت - باب تفعل)
  • أَدَّبَ (ادب کرد - باب تفعیل) ← تَأَدَّبَ (ادب شد، ادب آموخت - باب تفعل)
• تکلف و رنج: گاهی بر انجام کاری با سختی و رنج دلالت دارد (مانند تَجَرَّعَ: جرعه جرعه و به سختی نوشید).
• به خود گرفتن صفتی: مانند تَکَبَّرَ (خود را بزرگ پنداشت).

آشنایی با باب های ثلاثی مزید (بخش دوم)

حال به بررسی چهار باب دیگر می پردازیم:

۵. باب تَفاعُل

این باب با اضافه شدن «ت» در ابتدا و «الف» بعد از اولین حرف اصلی (فاء الفعل) ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: شبه، عون، قطع)

کاربرد باب تفاعل:

• مشارکت دوطرفه: اصلی ترین معنای این باب، نشان دادن مشارکت و همکاری دو یا چند نفر در انجام یک فعل است.
  • تَعاوَنَ القَومُ. (قوم با هم همکاری کردند.)
  • تَقاتَلَ الجُندیّانِ. (دو سرباز با هم جنگیدند.)
  • تَشابَهَ الوَلَدانِ. (دو پسر به هم شبیه بودند/شدند.)
• تظاهر: گاهی به معنای تظاهر به انجام کاری است که در واقعیت وجود ندارد (مانند تَمَارَضَ: خود را به مریضی زد).

۶. باب مُفاعَلَة

این باب با اضافه شدن «الف» بعد از اولین حرف اصلی (فاء الفعل) ساخته می شود.

الگو (وزن):

توجه: این باب معمولاً دو مصدر دارد: یکی بر وزن «مُفاعَلَة» و دیگری بر وزن «فِعال». مثال: مُحاسَبَة / حِساب، مُجاهَدَة / جِهاد، مُدافَعَة / دِفاع.

مثال صرف فعل: (ریشه های: جلس، سفر، کتب)

کاربرد باب مفاعلة:

• مشارکت (معمولاً یک طرفه): این باب نیز معنای مشارکت دارد، اما برخلاف باب تفاعل، تأکید بیشتر بر روی فاعل است که کاری را نسبت به دیگری (مفعول) انجام می دهد.
  • جالَسَ العالِمُ الأَمیرَ. (دانشمند با امیر همنشینی کرد.)
  • کاتَبَ الصَّدیقُ صَدیقَهُ. (دوست با دوستش نامه نگاری کرد.)
  • حارَبَ الجَیشُ العَدُوَّ. (لشکر با دشمن جنگید.)
• تعدیه: گاهی فعل لازم را متعدی می کند.

۷. باب إِفعال

این باب با اضافه شدن همزه (أَ) به ابتدای ریشهٔ فعل ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: خرج، حسن، علم)

کاربرد باب إفعال:

• تعدیه (گذرا کردن): مهم ترین کاربرد این باب، تبدیل فعل لازم به متعدی است.
  • جَلَسَ (نشست - لازم) ← أَجْلَسَ (نشاند - متعدی)
  • خَرَجَ (خارج شد - لازم) ← أَخْرَجَ (خارج کرد - متعدی)
  • نَزَلَ (پایین آمد - لازم) ← أَنْزَلَ (پایین آورد، نازل کرد - متعدی)
• ایجاد کردن معنایی جدید: گاهی معنای کاملاً جدیدی به فعل می دهد، مانند أَسْلَمَ (اسلام آورد)، أَحْسَنَ (نیکی کرد)، آمَنَ (ایمان آورد).

۸. باب تَفعیل

این باب با اضافه کردن تشدید روی حرف دوم اصلی (عین الفعل) ساخته می شود.

الگو (وزن):

مثال صرف فعل: (ریشه های: فَرح، صور، علم)

کاربرد باب تفعیل:

• تعدیه (گذرا کردن): مانند باب افعال، این باب نیز اغلب فعل لازم را متعدی می کند.
  • فَرِحَ (شاد شد - لازم) ← فَرَّحَ (شاد کرد - متعدی)
  • کَثُرَ (زیاد شد - لازم) ← کَثَّرَ (زیاد کرد - متعدی)
  • صَعُبَ (سخت شد - لازم) ← صَعَّبَ (سخت کرد - متعدی)
• نشان دادن کثرت و مبالغه: گاهی بر زیادی یا شدت انجام فعل دلالت دارد (مانند قَطَّعَ: پاره پاره کرد، جَوَّلَ: بسیار گشت).
• نسبت دادن چیزی به کسی: مانند کَفَّرَ (کسی را کافر دانست)، فَسَّقَ (کسی را فاسق دانست).

مثال های کاربردی و کمی چالشی

وقت تمرین و تسلط!

سوالات تمرین:

1 باب فعل های مشخص شده در جملات زیر را تعیین کنید و ریشه و حروف زائد آن ها را بنویسید:

الف) اِنْتَظَرْتُ الحافِلَةَ طَویلاً.
ب) یَتَعاوَنُ الأَصدِقاءُ فی الخَیرِ.
ج) أَحْسِنْ إلی والِدَیْکَ.
د) نُقَدِّمُ الشُّکْرَ لِلهِ.
هـ) اِسْتَقْبَلَنا المُدیرُ بِحَرارَةٍ.

2 برای هر یک از معانی زیر، یک فعل از باب مناسب مثال بزنید:
الف) طلب بخشش کردن
ب) با هم مسابقه دادن
ج) شکسته شدن
د) پایین آوردن
هـ) یاد گرفتن

3 مصدر فعل های «أَکرَمَ»، «تَعَلَّمَ»، «اِنْفَتَحَ» و «شاهَدَ» چیست؟

4 فعل «خَرَجَ» (خارج شد - لازم) را به باب افعال و باب تفعیل ببرید و معنای متعدی آن را بنویسید.

5 تفاوت معنایی اصلی بین باب تفاعل و مفاعلة چیست؟

پاسخنامه تمرین:

نکات کلیدی و کنکوری ثلاثی مزید

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: