آموزش جامع افعال ناقصه (قواعد عربی پایه یازدهم)

افعال ناقصه (نواسخ ۱): راهنمای کامل کانَ و أخواتِها

جمله اسمیه، همان طور که می دانید، از دو رکن اصلی مبتدا و خبر تشکیل می شود که هر دو معمولاً مرفوع هستند (مانند: اَلطّالِبُ ناجِحٌ). اما در زبان عربی، کلمات و حروفی وجود دارند که وقتی بر سر جمله اسمیه می آیند، ساختار و اعراب آن را تغییر می دهند و نقش های جدیدی به مبتدا و خبر می دهند. به این عوامل تغییر دهنده «نواسخ» (جمع ناسخ، به معنی نسخ کننده و باطل کننده) می گویند.

نواسخ اصلی که با آن ها سر و کار خواهید داشت عبارتند از:

1. افعال ناقصه (مانند: کانَ، صارَ، لَیْسَ): که در این درس به تفصیل بررسی می کنیم.
2. حروف مشبّهةٌ بِالْفِعْل (مانند: إنَّ، أنَّ، کَأَنَّ): (مبحث پایه های بعدی)
3. لای نفی جنس: (مبحث پایه های بعدی)

افعال ناقصه: تغییر دهندگان جمله اسمیه!

افعال ناقصه، فعل هایی هستند که بر سر جمله اسمیه (مبتدا + خبر) وارد می شوند و تغییرات زیر را ایجاد می کنند:

• مبتدا را به عنوان «اسمِ فعلِ ناقصه» می پذیرند و اعراب آن همچنان مرفوع باقی می ماند (علامت رفع: ـُـ / ـٌـ / انِ / ونَ).
• خبر را به عنوان «خبرِ فعلِ ناقصه» می پذیرند و اعراب آن را به منصوب تغییر می دهند (علامت نصب: ـَـ / ـًـ / ـَیْنِ / ـینَ / ـاتٍ).

مهم ترین افعال ناقصه که در کتاب های درسی می خوانید عبارتند از:

• کانَ: بود، است (معانی مختلفی دارد که بررسی می کنیم)
• صارَ: شد، گردید
• أَصْبَحَ: شد، گردید (معمولاً برای تغییر حالت در صبحگاه یا به طور کلی)
• لَیْسَ: نیست

انواع اسمِ افعال ناقصه

اسمِ افعال ناقصه (که در اصل همان مبتدای جمله بوده) می تواند به سه شکل در جمله ظاهر شود:

۱. اسم ظاهر: اسمِ فعل ناقصه یک کلمهٔ مشخص و قابل مشاهده بعد از فعل است (معمولاً در صیغه های مفرد غایب: ۱ و ۴).

۲. ضمیر بارز (آشکار): ضمیر متصلی است که به فعل ناقصه چسبیده و نقش اسم آن را دارد.
* در فعل ماضی: شناسه های متصل به فعل (به جز تْ در صیغه ۴) اسمِ فعل ناقصه هستند (ـا، ـوا، نَ، تَ، تما، تُم، تِ، تُما، تُنَّ، تُ، نا).

۳. ضمیر مستتر (پنهان): اسمِ فعل ناقصه در جمله دیده نمی شود اما در معنا وجود دارد.
* در صیغه های ۱ (هو) و ۴ (هِیَ) ماضی و مضارع: به شرطی که اسم ظاهر بعد از فعل نیامده باشد.

انواع خبرِ افعال ناقصه

خبرِ افعال ناقصه (که در اصل خبرِ مبتدا بوده و حالا منصوب شده) نیز می تواند به سه شکل بیاید:

۱. خبر مفرد (تک کلمه): خبر فقط یک اسم (یا صفت) است.

۲. خبر جمله (فعلیه یا اسمیه): خبرِ فعل ناقصه خودش یک جملهٔ کامل است.

۳. خبر شبه جمله (جار و مجرور یا ظرف): خبرِ فعل ناقصه از یک حرف جر و اسم مجرور یا یک ظرف مکان/زمان تشکیل شده است.

صرف و معنای افعال ناقصه

محدودیت های صرف:

• کانَ: کامل صرف می شود (ماضی، مضارع، امر). مثال: کانَ، یَکونُ، کُنْ، لا تَکُنْ.
• صارَ و أَصْبَحَ: فقط ماضی و مضارع دارند. مثال: صارَ، یَصیرُ ؛ أَصْبَحَ، یُصْبِحُ.
• لَیْسَ: فعلی جامد است و فقط به صورت ماضی صرف می شود (لیسَ، لَیْسا، لَیسوا، ... لَسْتُ، لَسْنا).

معانی مختلف «کانَ»:

فعل «کانَ» بسته به کاربردش، معانی مختلفی می تواند داشته باشد:

الف) معنی «است» (برای خدا و امور ثابت و همیشگی):
* مثال: کانَ اللهُ عَلیماً حَکیماً. (خداوند دانای حکیم است.)

ب) معنی «بود» (وقتی خبرش اسم یا شبه جمله باشد):
* مثال: کانَ الطّالِبُ نَشیطاً. (دانش آموز کوشا بود.)

ج) معادل ماضی استمراری (کانَ + فعل مضارع):
* مثال: کانَ التَّلامیذُ یَسْمَعونَ آیاتِ الْقُرآنِ. (دانش آموزان آیات قرآن را می شنیدند.)

د) معادل ماضی بعید (کانَ + قَدْ + فعل ماضی):
* مثال: کانَ الْأَطْفالُ قَدْ لَعِبوا فِی ساحَةِ الْمَدْرَسَةِ. (کودکان در حیاط مدرسه بازی کرده بودند.)

هـ) معنی «داشتن» (کانَ + لِـ / عِنْدَ + اسم):
* مثال: کانَ لی کِتابٌ مُفیدٌ. (کتاب مفیدی داشتم.) / کانَ عِنْدی کِتابٌ مُفیدٌ.

معانی صارَ، أصْبَحَ، لَیْسَ:

• صارَ / أصْبَحَ: به معنی «شد، گردید».
  * مثال: صارَتِ التِّلْمیذاتُ ناجِحاتٍ. (دانش آموزان (دختر) موفق شدند.)
  * تُصْبِحُ الْحَدیقَةُ مُخْضَرَّةً فِی الرَّبیعِ. (باغ در بهار سرسبز می شود.)
• لَیْسَ: به معنی «نیست».
  * مثال: لَسْتُ مُتَکاسِلاً. (من تنبل نیستم.)

نکات مهم و کنکوری افعال ناقصه

زمان تمرین و تسلط!

سوالات تمرین:

1 در جملات زیر، فعل ناقصه، اسم و خبر آن را مشخص کنید و نوع اسم و خبر را بنویسید.

الف) کانَ الْعالِمُ یَبْحَثُ عَنِ الْحَقیقَةِ.
ب) أَصْبَحْتُمْ مُتَفَوِّقینَ.
ج) لَیْسَ لِلْجاهِلِ قیمَةٌ.
د) صارَ الطَّقْسُ مُعْتَدِلاً.

2 جمله اسمیه «اَلْمُهَنْدِساتُ ماهِراتٌ» را با فعل ناقصه «کانَ» بازنویسی کنید.

3 نوع اسمِ «کُنْ» در عبارت «کُنْ قَویّاً» چیست؟

4 جملات زیر را ترجمه کنید.

الف) کانوا یَلْعَبونَ فِی الْحَدیقَةِ.
ب) لَیْسَ الْفَلاحُ فی الْمَزْرَعَةِ.
ج) صارَ الْماءُ ثَلْجاً.

5 چرا به این افعال «ناقصه» می گویند؟

پاسخنامه تمرین:

نمونه سوالات امتحانی و کنکور

سوالات تستی:

سوالات تشریحی: