آموزش جامع آزمون جامع آرایه های ادبی

گزینه ج

تشبیه آرایه ای است که در آن چیزی (مُشَبَّه) را به چیز دیگری (مُشَبَّه ٌبه) به دلیل داشتن یک صفت یا ویژگی مشترک (وَجهِ شَبَه) مانند می کنیم. این شباهت معمولاً با کلماتی مانند «چون»، «مثل»، «مانند»، «گویی» و... (ادات تشبیه) بیان می شود.

گزینه الف

در این بیت، دو تشبیه وجود دارد. در تشبیه اول، «اشک من» به «شبنم» تشبیه شده است (اشک من [مشبه] همچو [ادات] شبنم [مشبه به]...). پس آرایهٔ مقابل (یعنی مشبه) برای «شبنم» (مشبه به)، «اشک من» است.

گزینه د

واج آرایی (نغمهٔ حروف) آرایه ای است که با تکرار یک یا چند واج (صامت یا مصوت) در کلمات یک بیت یا عبارت، موسیقی درونی ایجاد می کند. تکرار صامت ها را هم حروفی و تکرار مصوت ها را هم صدایی نیز می نامند.

گزینه ب

آرایهٔ تضاد (یا طباق) به کار بردن دو کلمه با معنی مخالف در یک بیت یا عبارت است. در گزینه (ب)، کلمات «شب» و «روز» با هم متضاد هستند.

گزینه د

تشخیص یا جان بخشی (Personification)، آرایه ای است که در آن ویژگی ها، رفتار یا احساسات انسانی به اشیاء بی جان، حیوانات یا مفاهیم انتزاعی نسبت داده می شود. مانند «ابر می گرید» یا «غنچه می خندد».

گزینه ب

آوردن مجموعه ای از کلمات که از نظر معنایی با هم تناسب و ارتباط دارند (مانند اجزای یک مجموعه یا مفاهیم مرتبط)، آرایهٔ مراعات نظیر (یا تناسب) نام دارد. در مصرع اول، کلمات «ابر»، «باد»، «مه»، «خورشید» و «فلک» همگی از عناصر طبیعت و اجزای مرتبط با آسمان هستند و با هم مراعات نظیر دارند.

گزینه ب

کنایه به معنی پوشیده سخن گفتن است. در این آرایه، عبارتی به کار می رود که معنای ظاهری و نزدیک آن مورد نظر نیست، بلکه معنای دور و لازمهٔ آن اراده شده است. به عبارت دیگر، نشانه ای را می گوییم تا به خودِ آن چیز یا صفت اشاره کنیم. مثلاً «فلانی ریش سفید است» کنایه از باتجربه بودن اوست.

گزینه د

تلمیح یعنی اشاره کردن به داستان، واقعهٔ تاریخی، آیه، حدیث یا افسانه ای مشهور در ضمن کلام. در گزینه (د)، عبارت «یوسف گم گشته بازآید به کنعان» اشاره مستقیم به داستان حضرت یوسف (ع) و بازگشت او به نزد پدرش در کنعان دارد.

گزینه الف

جناس تام آرایه ای است که در آن دو کلمه از نظر شکل ظاهری (تلفظ و نوشتار) کاملاً یکسان هستند، اما معنای متفاوتی دارند. مانند «شیر» (حیوان) و «شیر» (نوشیدنی) یا «روان» (جاری) و «روان» (جان).

گزینه ب

«بار کشیدن» و «نتوانستن» ویژگی های انسانی هستند که به «آسمان» (غیرانسان) نسبت داده شده اند. این نسبت دادن عمل یا صفت انسانی به غیرانسان، آرایهٔ تشخیص (جان بخشی) است.

گزینه ب

اغراق (یا مبالغه) یعنی بزرگ نمایی بیش از حد یک صفت یا حالت، به طوری که از نظر عقلی یا عادی غیرممکن باشد. هدف از اغراق، افزایش تأثیر کلام است. مانند «شود کوه آهن چو دریای آب / اگر بشنود نام افراسیاب».

گزینه ب

«روزگار» به انسانی تشبیه شده که «دست» دارد. در این عبارت، «مشبه» (روزگار) ذکر شده، اما «مشبه به» (انسان) حذف شده و یکی از ویژگی ها یا لوازم آن (دست) به مشبه نسبت داده شده است. این نوع استعاره، استعارهٔ مکنیه نام دارد. چون ویژگی انسانی (دست داشتن) به غیرانسان (روزگار) نسبت داده شده، آرایهٔ تشخیص نیز وجود دارد.

گزینه الف

ایهام به کار بردن کلمه ای با حداقل دو معنی است که هر دو معنی در بیت قابل برداشت باشد. در بیت (الف)، کلمه «مهر» می تواند دو معنی داشته باشد: ۱. محبت و عشق (معنی نزدیک) ۲. خورشید (معنی دور). با توجه به «رخ خوبان»، هر دو معنی (محبت خوبان و خورشید که همان رخ زیبارویان است) می تواند در نظر گرفته شود. این دو معنایی بودن، ایهام ایجاد می کند.
در گزینه ج، مهر به معنی محبت است.
در گزینه د، مِهر به معنی محبت است.

گزینه الف

با بررسی تکرار واج ها در بیت: خواب، نوشین، بامداد، بازدارد، پیاده، سبیل. واج «ب» در «خواب»، «بامداد»، «بازدارد» و «سبیل» تکرار شده و واج آرایی مشهودی ایجاد کرده است. واج «ش» فقط در «نوشین» آمده است. واج «د» در «بامداد»، «بازدارد» و «پیاده» تکرار شده (کمتر از ب). مصوت «ا» (الف) نیز تکرار زیادی دارد (خواب، بامداد، بازدارد، پیاده، را، ز) اما معمولاً تکرار صامت ها به عنوان واج آرایی بارزتر شناخته می شود.

گزینه ب

حسن تعلیل یعنی «دلیل زیبا آوردن». در این آرایه، شاعر یا نویسنده برای یک پدیده یا حالت، دلیلی غیرواقعی اما ادبی، زیبا و مبتنی بر تخیل بیان می کند. این دلیل ادعایی جایگزین دلیل علمی یا عادی آن پدیده می شود. مانند: «تا چشم بشر نبیندت روی / بنهفته به ابر چهر دلبند» (علت ابر پوشاندن ماه، دیده نشدن توسط چشم بشر ذکر شده، نه علت علمی).

گزینه د

- تشخیص: نسبت دادن اعمال انسانیِ «عربده جویی»، «افسونگری»، «افسانه گویی» و «افسانه شنوی» به «نرگس» (چشم)، «لب»، «چشم» و «گوش».
- مراعات نظیر: تناسب بین «نرگس»، «لب»، «چشم» و «گوش» که همگی از اعضای چهره هستند.
- جناس ناقص: بین «افسونگر» و «افسانه گوی» و «افسانه شنو» جناس ناقص افزایشی یا اختلافی وجود دارد (همچنین بین «گوش» و «گوی»).
لف و نشر و تلمیح و تضاد واضحی وجود ندارد. استعاره (مکنیه) به واسطهٔ تشخیص وجود دارد اما گزینه د کامل تر است.

گزینه ب

استعارهٔ مصرّحه (آشکار) نوعی استعاره است که در آن «مشبه» حذف می شود و فقط «مشبه به» ذکر می گردد. در گزینه (ب)، «بت» استعاره از معشوق زیبا است (مشبه به ذکر شده و مشبه یعنی معشوق، حذف شده است). همچنین «گل» استعاره از چهره و «سنبل» استعاره از زلف معشوق است.
گزینه (الف) و (د) استعاره مکنیه (همراه با تشخیص) هستند.
گزینه (ج) تشبیه بلیغ اسنادی است (هر دو پایه تشبیه ذکر شده).

گزینه ج

- استعاره (مصرحه): «سرو» استعاره از انسان بلند قامت و آزاده نما است.
- تشخیص: «ای سرو پای بسته!» خطاب قرار دادن سرو و نسبت دادن عمل «نازیدن» به آن، تشخیص است.
- تضاد: بین «پای بسته» (گرفتار) و «آزادی/آزاده» تضاد وجود دارد.
همچنین «پای بسته بودن سرو» می تواند کنایه از عدم امکان حرکت و تعلق به زمین هم باشد.

گزینه ب

تشبیه بلیغ، تشبیهی است که در آن «ادات تشبیه» و «وجه شبه» حذف شده و فقط «مشبه» و «مشبه به» باقی مانده اند. اگر این دو پایه به صورت مبتدا و خبر (یا مسندالیه و مسند) بیایند، به آن تشبیه بلیغ اسنادی می گویند. در «علم، نور است»، علم (مشبه) به نور (مشبه به) تشبیه شده و ادات و وجه شبه حذف شده اند و ساختار جمله اسنادی است (علم مسندالیه، نور مسند).

گزینه د

- تکرار: کلمه «کشت» (به معنی زراعت کرد یا کشتار کرد) تکرار شده است.
- جناس ناقص اختلافی: بین «کشتن» و «هشتن» (گذاشتن، رها کردن) به خاطر اختلاف در حرف اول، جناس ناقص وجود دارد.
- شبه جمله (صوت): «دریغا» برای بیان افسوس به کار رفته و شبه جمله است.
- تضاد: هیچ دو کلمهٔ متضادی در بیت به کار نرفته است (کشتن و هشتن متضاد نیستند).

گزینه الف

«شیر» در ادبیات فارسی می تواند استعاره از فرد شجاع، امام علی (ع) یا خورشید باشد. عبارت «در پرده نهان شدن» (پشت ابر رفتن یا غروب کردن) و تقابل آن با «آهوی کوهی» (که می تواند استعاره از ماه یا ستارگان باشد که با آمدن نفسِ صبحگاهی یار، پنهان می شوند)، نشان می دهد که «شیر» در اینجا استعاره از خورشید است.

گزینه ب

لف و نشر آرایه ای است که در آن ابتدا چند چیز (لف) ذکر می شود و سپس در ادامه، توضیحات یا ویژگی های مربوط به هر کدام (نشر) به ترتیب (مرتب) یا بدون ترتیب (مشوش) آورده می شود. در بیت (ب)، ابتدا «فرو رفت» و «بر رفت» (دو عمل در جنگ) به عنوان لف آمده، و سپس «به ماهی نماید» (فرورفتن در آب مانند ماهی) و «پشت و ورد» (بالا رفتن و سپر و زره نشان دادن) به عنوان نشرِ مربوط به آن ها آمده است (لف و نشر مرتب).
گزینه الف مراعات نظیر دارد.
گزینه ج اغراق دارد.
گزینه د جناس تام (شکست/شکست) و حسن تعلیل دارد.

گزینه ب

حس آمیزی یعنی آمیختن دو یا چند حس مختلف در یک عبارت. مثلاً نسبت دادن یک ویژگی مربوط به حس لامسه (نرمی) به چیزی که با حس شنوایی درک می شود (صدا). در گزینه (ب)، «صدای نرم» ترکیبی از حس شنوایی (صدا) و لامسه (نرمی) است و حس آمیزی دارد. گزینه های دیگر ترکیبات عادی و بدون آمیختن حواس هستند.

گزینه ج

این عبارت به معنی مورد قبولِ سلیقهٔ (طبع) افرادِ دارای بینش و دیدگاه عمیق (صاحب نظر) واقع شدن است. این مفهوم، کنایه از ارزشمند بودن، داشتن فضایل باطنی و مورد پسند و پذیرش اهل فن و معرفت قرار گرفتن است، نه فقط زیبایی ظاهری یا ثروت.

گزینه ب

جناس ناقص اختلافی زمانی است که دو کلمه فقط در یکی از حروف با هم اختلاف دارند. کلمات «بار» و «باز» فقط در حرف آخر (ر / ز) با هم تفاوت دارند، بنابراین جناس آن ها از نوع ناقص اختلافی است.

گزینه ب

- مجاز: «قلب سپه» (مرکز و فرماندهی سپاه) مجاز از کل سپاه یا مسئولیت فرماندهی است.
- جناس تام: کلمه «قلب» دو بار به کار رفته؛ یک بار به معنی مرکز سپاه و بار دیگر به معنی دل (عشق و احساس). این دو کلمه در لفظ یکسان و در معنی متفاوتند، پس جناس تام دارند.
ایهام یا کنایهٔ مشخصی در بیت دیده نمی شود.

گزینه الف

اسلوب معادله آرایه ای است که در آن شاعر برای اثبات یا روشن تر کردن ادعای خود در مصرع اول، مثال یا شاهدی محسوس و عینی در مصرع دوم می آورد، به طوری که بتوان بین دو مصرع علامت مساوی (=) یا «همان طور که» قرار داد و ارتباط معنایی آن ها کاملاً مستقل به نظر برسد. در بیت (الف)، مصرع دوم («جای چشم ابرو نگیرد...») مثالی عینی برای اثبات ادعای مصرع اول («دود اگر بالا نشیند...») است و می توان گفت: بالا نشستن دود باعث کسر شأن شعله نمی شود = همان طور که بالاتر بودن ابرو باعث نمی شود جای چشم را بگیرد.

گزینه الف

- تشبیه بلیغ: در مصرع دوم، «هر ورقش» (مشبه) به «دفتری» (مشبه به) تشبیه شده است (هر ورقش دفتری است).
- مراعات نظیر: تناسب بین کلمات «برگ»، «درختان»، «ورق» و «دفتر».
آرایه های دیگر مانند تضاد، کنایه، تشخیص، اغراق یا جناس واضحی در بیت وجود ندارد.

گزینه ب

سجع به هماهنگی و هم وزنی واژه های پایانیِ دو یا چند جمله یا پاره جمله در نثر گفته می شود. سجع مانند قافیه در شعر عمل می کند اما مخصوص نثر است. نمونهٔ مشهور آن در گلستان سعدی فراوان است. اگرچه گاهی در شعر هم کلمات هماهنگ در درون مصرع ها دیده می شود (ترصیع یا موازنه)، اما اصطلاح سجع عمدتاً برای نثر به کار می رود.

گزینه ب

عبارت «شه ملک لافتی» اشاره به حدیث مشهور «لا فتی الا علی، لا سیف الا ذوالفقار» دارد که دربارهٔ شجاعت حضرت علی (ع) گفته شده است. این اشاره به یک عبارت یا رویداد مشهور، آرایهٔ تلمیح است. اگرچه اغراق هم در وصف مقام ایشان وجود دارد، اما تلمیح آرایهٔ مشخص تر و کلیدی تر بیت است.

گزینه ب

«دل گرفتن» (غمگین شدن) و «گفتن» اعمال و حالات انسانی هستند که به «غنچه» (غیرانسان) نسبت داده شده اند. این آرایه تشخیص یا جان بخشی است. همچنین «دل گرفتن» می تواند کنایه از بسته بودن و نشکفتن غنچه هم باشد، اما نسبت دادن عمل گفتن، تشخیص را قطعی می کند.

گزینه د

مجاز یعنی به کار بردن کلمه در غیر معنی حقیقی خود، به شرط وجود علاقه (ارتباط) بین معنی حقیقی و مجازی و وجود قرینه (نشانه) که معنی مجازی را نشان دهد.
الف: «عالَمی» مجاز از «مردمِ عالَم» (علاقه کلیت و جزئیت یا محلیت).
ب: «ایران و توران» مجاز از «مردم ایران و توران» (علاقه محلیت).
ج: «سر» مجاز از «وجود و اندیشه» (علاقه جزئیت).
د: «دست در حلقه زلف کردن» معنای حقیقی دارد و مجاز نیست (می تواند کنایه از تلاش برای وصال باشد).

گزینه ج

شاعر می گوید سایهٔ حمایت (مثلاً پادشاه) آنقدر گسترده است که حتی ضعیف ترین فرد («زال» که پیرزن است) از قوی ترین فرد («رستم» که نماد پهلوانی است) هراسی ندارد. این بیان، اغراق (بزرگ نمایی) در نشان دادن امنیت و عدالت است. آرایه تلمیح به داستان زال و رستم نیز وجود دارد، اما اغراق در بیان امنیت، برجسته تر به نظر می رسد.

گزینه ب

جناس ناقص افزایشی زمانی است که یکی از کلمات، یک یا چند حرف بیشتر از دیگری در اول، وسط یا آخر دارد. در گزینه (ب)، کلمه «جانان» حروف «ان» را در انتها بیشتر از کلمه «جان» دارد. این نمونهٔ واضحی از جناس ناقص افزایشی است.
گزینه های الف، ج و د همگی جناس ناقص اختلافی هستند (فقط در یک حرف تفاوت دارند).

گزینه ب

کلمات «دل» و «جان» هر دو به مفاهیم درونی، احساسات و مرکز حیات انسان اشاره دارند و از نظر معنایی با هم تناسب و نزدیکی دارند. این تناسب معنایی، آرایهٔ مراعات نظیر را ایجاد می کند.

گزینه د

بیت با لحن پرسشی (پرسش انکاری) بیان می کند که چرا با وجود دیدن نتیجهٔ بدِ کارهای بد، شخص حتی یک بار کار نیک انجام نمی دهد. آرایهٔ معنوی برجسته در این بیت، تضاد (طباق) است که بین کلمات «بدی» و «نیکی» و همچنین به طور ضمنی بین «صد بار» و «یک بار» دیده می شود. این تضاد، پیام اصلی بیت را قوی تر می سازد.

گزینه الف

- تشبیه: در مصرع اول «تو چو گویی» (تو مانند گوی هستی) یک تشبیه وجود دارد (هرچند وجه شبه ذکر نشده).
- تکرار: کلمه «حلقه» سه بار تکرار شده است.
- جناس: بین «گویی» (مانند گوی) و «گویی» (می گویی) اگر تلفظ یکسان فرض شود، جناس تام است. همچنین بین «حلقه» (وسیله بازی یا گوشواره) و «حلقه» (پیچش زلف) نیز می توان جناس تام یا تکرار با معانی نزدیک در نظر گرفت.
آرایه های گزینه الف برجسته تر هستند.

گزینه الف

ایهام تناسب آرایه ای است که در آن کلمه ای با حداقل دو معنی به کار می رود، اما فقط یک معنی آن در جمله مورد نظر است و معنی دیگر با کلمات دیگری در همان جمله تناسب دارد. در گزینه (الف)، «شیرین کار» به معنی ماهر و زبردست است (معنی مورد نظر). اما کلمه «شیرین» یادآور شخصیت «شیرین» در داستان خسرو و شیرین است که با کلمه «داستان» تناسب دارد. پس ایهام تناسب وجود دارد.

گزینه ب

- تشبیه: در مصرع دوم، زلف به حلقهٔ بیرونِ در تشبیه شده است (چون [ادات] حلقه برون در [مشبه به]، زلف تو [مشبه محذوف]).
- کنایه: «حلقه برون در» می تواند کنایه از در دسترس بودن و پذیرای همه بودن باشد (اگرچه در اینجا بیشتر به شکل ظاهری زلف اشاره دارد). «جای نماز بودن» زلف نیز می تواند کنایه از مقدس بودن یا قبله بودن معشوق باشد.
- جناس: بین «نیاز» (احتیاج، دعا) و «نماز» جناس ناقص افزایشی وجود دارد.
استعاره، مجاز یا تلمیح واضحی در بیت نیست.

گزینه ب

- آرایه لفظی (جناس): بین کلمات «زار» (رنجور، ناتوان) و «کار» (شغل، عمل) جناس ناقص اختلافی وجود دارد.
- آرایه معنوی (پرسش انکاری): مصرع دوم «از عاشقی خوشتر چه کار است؟» به صورت پرسشی بیان شده، اما هدف گوینده گرفتن پاسخ نیست، بلکه تأکید بر این مطلب است که هیچ کاری خوشتر از عاشقی نیست. این نوع پرسش که مفهوم منفی یا تأکیدی در خود دارد، پرسش انکاری (استفهام انکاری) نامیده می شود.

گزینه ج

- استعاره مصرحه: «سرو روان» استعاره از معشوق یا یارِ بلند بالا و خوش خرام است.
- جناس تام: «جای» در مصرع اول به معنی مکان و در مصرع دوم به معنی «به عوضِ» یا «در مقامِ» به کار رفته است.
- کنایه: «جا شدن در دل» کنایه از مورد علاقه و محبت قرار گرفتن است.
- تشخیص: نسبت دادن صفت یا عمل انسانی به غیرانسان در بیت دیده نمی شود.

گزینه ج

اینکه «تیر آه» از «گردون» (آسمان) بگذرد، بیانی بسیار بزرگ نمایی شده و فراتر از حد معمول و ممکن است. این بزرگ نمایی در بیان قدرت و تأثیر آهِ عاشق، آرایهٔ اغراق را نشان می دهد.

گزینه الف

کوبیدن آب در هاون، عملی است که هیچ نتیجه ای در بر ندارد. این عبارت به عنوان کنایه برای اشاره به انجام دادن کار بیهوده و بی فایده به کار می رود.

گزینه الف

- مجاز: «مدرسه» مجاز از علم رسمی و خشک یا محیط آن؛ «شیخ» مجاز از عالم ظاهر یا زاهد ریاکار.
- تضاد: بین «دیوانه» و «فرزانه» (عاقل) تضاد وجود دارد.
- مراعات نظیر: تناسب بین «مدرسه» و «شیخ» (مکان علم و عالم).
آرایه های دیگر یا وجود ندارند یا برجستگی کمتری دارند.

گزینه ب

این بیت حافظ به مفهوم باقی ماندن آثار نیک و ماندگار (که در اینجا عشق به عنوان مصداق آن ذکر شده) در این دنیای گذرا اشاره دارد. این مفهوم یادآور آیاتی مانند «وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا» (سوره کهف، آیه ۴۶) است که بر ماندگاری اعمال نیک تأکید دارند. این اشاره به مفهوم قرآنی، آرایهٔ تلمیح محسوب می شود. «گنبد دوّار» نیز استعاره از آسمان یا دنیاست.

گزینه ج

شاعر برای پاره شدن رشتهٔ تسبیح خود، دلیلی غیر واقعی اما شاعرانه و زیبا می آورد: اینکه دستش مشغول گرفتن ساعد زیبای ساقی بوده است. آوردن این دلیل ادبی و خیال انگیز به جای دلیل واقعی (مثلاً غفلت یا سستی دست)، آرایهٔ حسن تعلیل است که باعث زیبایی و لطافت بیت شده است.

گزینه الف

تشبیه بلیغ تشبیهی است که فقط مشبه و مشبه به دارد (گزینه ب تعریف کلی تشبیه بلیغ است). اگر این دو پایه به صورت ترکیب اضافی (مضاف و مضاف الیه) بیایند، به آن تشبیه بلیغ اضافی می گویند. مانند «کیمیای سعادت» (سعادت به کیمیا تشبیه شده) یا «باران رحمت» (رحمت به باران تشبیه شده).

گزینه ب

- تلمیح: اشاره به داستان حضرت آدم و رانده شدن او از بهشت («پدرم» منظور حضرت آدم).
- جناس تام: بین «بهشت» (فعل امر از مصدر هِشتن به معنی رها کرد، گذاشت) و «بهشت» (اسم مکان، جنت). این جناس که معنای «پدرم بهشت ابد را از دست رها کرد» را می سازد، نقش کلیدی در ایجاد طنز تلخ بیت و توجیه خطای خود با خطای پدر دارد.

گزینه ب

عبارت «دم مسیحایی» یا «نفس مسیحایی» اشاره به معجزهٔ حضرت عیسی (مسیح) (ع) دارد که با دمیدن خود مردگان را زنده می کرد. این اشاره به داستان یا ویژگی یک پیامبر، آرایهٔ تلمیح است. البته وقتی این عبارت به کسی نسبت داده می شود، می تواند کنایه از قدرت حیات بخشی کلام یا وجود او نیز باشد، اما اساس آن تلمیح است.

گزینه ج

- تشبیه بلیغ اضافی: «مزرع سبز فلک» (فلک [مشبه] به مزرعه سبز [مشبه به] تشبیه شده). «داس مه نو» (ماه نو [مشبه] به داس [مشبه به] تشبیه شده).
- استعاره مصرحه: «کشته» می تواند استعاره از اعمال یا عمر باشد.
- مراعات نظیر: تناسب بین «مزرع»، «داس»، «کِشته» و «درو» که همگی مربوط به کشاورزی هستند.
تضاد، کنایه یا استعاره مکنیه واضحی در بیت نیست. جناس هم وجود ندارد.