1736019749.png)
آرایه تشبیه: هنر مانند کردن چیزها!
فکر کنید می‌خواهید بگویید دوستتان خیلی شجاع است. می‌توانید خیلی ساده بگویید: «دوستم شجاع است». اما اگر بخواهید این شجاعت را زیباتر و قوی‌تر نشان دهید، ممکن است بگویید: «دوستم مثل شیر شجاع است». در اینجا شما دوستتان را به شیر مانند کرده‌اید، چون شیر نماد شجاعت است. به این کار زیبا در ادبیات، آرایه تشبیه می‌گویند. تشبیه یعنی مانند کردن یک چیز (یا کس) به چیز (یا کس) دیگر، به شرطی که بین آن دو شباهتی وجود داشته باشد.
پس تشبیه یعنی ادعای همانندی و شباهت میان دو چیز یا دو کس که این شباهت باید بر اساس یک ویژگی مشترک بین آن دو باشد. هدف از تشبیه، توصیف بهتر، محسوس کردن مفاهیم و زیباتر کردن کلام است.
ارکان (پایه‌ها)ی تشبیه کدامند؟
هر تشبیه کامل، معمولا چهار پایه یا رکن دارد که شناختن آن‌ها برای فهمیدن تشبیه خیلی مهم است:
- مُشَبَّه: چیزی یا کسی که می‌خواهیم آن را به چیز دیگری مانند کنیم. (در مثال بالا، «دوستم» مشبه است).
- مُشَبَّه‌ٌ بِه: چیزی یا کسی که مشبه به آن مانند می‌شود. (در مثال بالا، «شیر» مشبه‌به است). مشبه‌به معمولا باید شناخته‌شده‌تر و قوی‌تر از مشبه در آن صفت خاص باشد.
- اَداتِ تَشبیه: کلمه‌ای که پیوند شباهت را بین مشبه و مشبه‌به برقرار می‌کند. (در مثال بالا، «مثل» ادات تشبیه است). ادات تشبیه می‌تواند کلماتی مانند: مثل، مانند، چون، چو، همچون، به سانِ، به کردارِ، گویی، پنداری، شبیه، نظیر، ... باشد.
- وَجْهِ شَبَه: ویژگی یا صفت مشترکی که باعث شباهت بین مشبه و مشبه‌به شده است. (در مثال بالا، «شجاعت» وجه شبه است).
! به مشبه و مشبه‌به، طرفین تشبیه یا ارکان اصلی تشبیه می‌گویند. این دو رکن هرگز از تشبیه حذف نمی‌شوند، چون اساس تشبیه بر وجود آن‌ها استوار است.
انواع تشبیه بر اساس ارکان
شاعران و نویسندگان همیشه از هر چهار رکن تشبیه استفاده نمی‌کنند. گاهی برای زیباتر و کوتاه‌تر کردن کلام، یک یا دو رکن را حذف می‌کنند:
- تشبیه کامل (گسترده): تشبیهی که هر چهار رکن (مشبه، مشبه‌به، ادات، وجه شبه) را دارد.
- تشبیه با حذف ادات یا وجه شبه: تشبیهی که فقط ادات تشبیه یا فقط وجه شبه آن حذف شده است.
- تشبیه بلیغ (فشرده یا رسا): مهم‌ترین و هنری‌ترین نوع تشبیه است که در آن هم ادات تشبیه و هم وجه شبه حذف می‌شود و فقط دو رکن اصلی یعنی مشبه و مشبه‌به باقی می‌مانند. این نوع تشبیه ادعای یکی بودن مشبه و مشبه‌به را دارد و بسیار تاثیرگذار است.
انواع تشبیه بلیغ:
تشبیه بلیغ به دو شکل اصلی می‌آید:
- تشبیه بلیغ اِسنادی: در این حالت، مشبه به مشبه‌به نسبت داده می‌شود (اغلب با یک فعل اسنادی مانند است، بود، شد، گشت). ساختار آن معمولا به شکل «مشبه + مشبه‌به + فعل اسنادی» است. مثال: علم نور است. (علم: مشبه / نور: مشبه‌به / است: فعل اسنادی). یا: تو کوهی. (تو: مشبه / کوه: مشبه‌به).
- تشبیه بلیغ اِضافی (اضافهٔ تشبیهی): در این حالت، یکی از طرفین تشبیه به دیگری اضافه می‌شود (با یک کسره بینشان). ساختار رایج آن «مشبه‌به + ــِـ / یِ + مشبه» است. مثال: درختِ دوستی (درخت: مشبه‌به / دوستی: مشبه). آتشِ عشق (آتش: مشبه‌به / عشق: مشبه). گاهی به ندرت به صورت «مشبه + ــِـ / یِ + مشبه‌به» هم می‌آید: لبِ لعل (لب: مشبه / لعل: مشبه‌به).
1745835339.png)
! تشخیص تشبیه بلیغ، به خصوص نوع اضافی آن، کمی سخت‌تر از تشبیه کامل است و در کنکور و آزمون‌ها اهمیت بیشتری دارد. پس به آن خوب دقت کنید!
مثال‌هایی برای درک بهتر تشبیه
حالا با هم چند مثال متنوع از انواع تشبیه را بررسی می‌کنیم:
تشبیه کامل (چهار رکنی)
بلم آرام چون قویی سبکبار
به نرمی بر سر کارون همی‌رفت
مشبه: بلم (قایق)
مشبه‌به: قو
ادات تشبیه: چون
وجه شبه: آرام و به نرمی رفتن
تشبیه کامل (مشبه محذوف)
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم
ورت به دست نیاید، چو سرو باش آزاد
در مصرع اول:
مشبه: تو (محذوف است و از فعل «باش» فهمیده می‌شود)
مشبه‌به: نخل
ادات تشبیه: چو
وجه شبه: کریم بودن (بخشنده بودن)
تشبیه بلیغ اسنادی
این عشق، آتشی است که جان مرا گرفت
داغی به دل نهاد و دلم زان نشان گرفت
مشبه: عشق
مشبه‌به: آتش
(ادات و وجه شبه حذف شده است. ادعای یکی بودن عشق و آتش)
تشبیه بلیغ اضافی (اضافه تشبیهی)
تا خارِ غم عشقت، آویخته در دامن
کوته نظری باشد، رفتن به گلستان‌ها
ترکیب «خارِ غم» اضافه تشبیهی است:
مشبه: غم
مشبه‌به: خار
(غم به خار تشبیه شده است)
تشبیه بلیغ اسنادی (چندگانه)
تو بهاری، تو بتی، آتش جانی، سروی
من همان خاک رهم، آتش عشقت کفنم
در مصرع اول، چهار تشبیه بلیغ اسنادی وجود دارد که در آن‌ها «تو» (مشبه) به ترتیب به «بهار»، «بت»، «آتش جان» و «سرو» (مشبه‌به‌ها) تشبیه شده است.
تشبیه بلیغ اضافی در نثر (گلستان سعدی)
«بارانِ رحمت بی‌حسابش همه را رسیده و خوانِ نعمت بی‌دریغش همه جا کشیده.»
بارانِ رحمت: رحمت (مشبه) به باران (مشبه‌به) تشبیه شده.
خوانِ نعمت: نعمت (مشبه) به خوان یا سفره (مشبه‌به) تشبیه شده.
نکات مهم درباره ادات و وجه شبه
- ادات تشبیه: رایج‌ترین ادات تشبیه عبارتند از: چون، چو، مثل، مانند، به سان، به کردار، گویی، پنداری، شبیه، نظیر، همتا، -وَش (در پایان کلمه: ماه‌وش)، -آسا (در پایان کلمه: برق‌آسا)، -وار (در پایان کلمه: دیوانه‌وار).
- وجه شبه: باید ویژگی مشترک واقعی بین مشبه و مشبه‌به باشد. این ویژگی در مشبه‌به باید قوی‌تر و آشکارتر باشد. وجه شبه می‌تواند یک کلمه یا یک عبارت باشد.
! کلماتی مانند «چو» یا «چون» همیشه ادات تشبیه نیستند! اگر به معنی «وقتی که» یا «زیرا، چون که» باشند، دیگر ادات تشبیه محسوب نمی‌شوند.
چون نداری ناخن درنده تیز / با ددان آن به، که کم گیری ستیز (چون = زیرا که)
چو آگاه شد دختر گژدهم / که سالار آن انجمن گشت کم (چو = وقتی که)
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا سعی کنید ارکان تشبیه را در بیت‌ها و جمله‌های زیر پیدا کنید و نوع تشبیه را مشخص کنید.
1 «عمر ما چون جویبار می‌گذرد.»
مشبه: عمر ما
مشبه‌به: جویبار
ادات تشبیه: چون
وجه شبه: گذشتن (سریع و پیوسته)
نوع تشبیه: کامل (چهار رکنی)
2 «مادر، شمع فروزان خانه است.»
مشبه: مادر
مشبه‌به: شمع فروزان
(ادات و وجه شبه حذف شده)
نوع تشبیه: بلیغ اسنادی
3 در بیت «ایامِ گل چو عمر به رفتن شتاب کرد / ساقی به دور بادهٔ گلرنگ شتاب کن»، تشبیه را بیابید.
مشبه: ایامِ گل (روزهای بهار)
مشبه‌به: عمر
ادات تشبیه: چو
وجه شبه: به رفتن شتاب کردن (زودگذر بودن)
نوع تشبیه: کامل (چهار رکنی)
4 اضافه تشبیهی را در عبارت «کتابِ دوست بهترین راهنماست» مشخص کنید.
اضافه تشبیهی: «کتابِ دوست»
مشبه: دوست
مشبه‌به: کتاب
(دوست به کتاب تشبیه شده است)
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه تشبیه
1 اهمیت تشبیه بلیغ: در کنکور، تمرکز اصلی بر روی تشبیه بلیغ، به خصوص اضافه تشبیهی است. یادگیری روش تشخیص آن بسیار مهم است. (بین مضاف و مضاف‌الیه رابطه «مانند» برقرار کنید: آتشِ هجران -> هجران مانند آتش).
2 مشبه محذوف: گاهی مشبه در جمله ذکر نمی‌شود و باید آن را از فعل یا قرائن دیگر پیدا کرد (معمولا ضمایر «تو»، «او»، «من» و ... محذوف هستند). مثال: «چو سرو باش آزاد» (مشبه: تو).
3 تشبیه در کلمات مرکب و مشتق: تشبیه می‌تواند در قالب یک کلمه مرکب (مثل ماه‌رخ = رخ مانند ماه) یا مشتق با پسوندهای شباهت (مثل پری‌وش = مانند پری) بیاید.
4 تشبیه تفضیل: گاهی در تشبیه، مشبه بر مشبه‌به برتری داده می‌شود (با کلماتی مثل «بِه از»، «خوش‌تر از»). مثال: «روی خوبت خوش‌تر از باغ ارم». این هم نوعی تشبیه است.
5 تشبیه مضمر (پنهان): گاهی تشبیه به صورت مستقیم بیان نمی‌شود، بلکه از مفهوم کلی بیت یا جمله، شباهتی بین دو چیز برداشت می‌شود. شاعر ابتدا حکمی را بیان می‌کند و بعد برای اثبات آن، مثال یا شاهدی می‌آورد که به طور ضمنی، آن حکم را به آن مثال تشبیه می‌کند. تشخیص این نوع کمی دشوارتر است و در سال‌های اخیر مورد توجه طراحان سوال کنکور بوده است. مثال: «من اگر نیکم و گر بد تو برو خود را باش / هر کسی آن دِرَوَد عاقبت کار که کشت» (مصرع دوم، شاهدی برای مصرع اول است و به طور ضمنی رفتار ما و نتیجه آن را به کاشتن و درو کردن تشبیه می‌کند).
سوالات پرتکرار تشبیه در امتحانات و کنکور
تشبیه یکی از پایه‌ای‌ترین و مهم‌ترین آرایه‌های ادبی در سوالات است. بیایید چند نمونه را با هم حل کنیم.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در بیت «تن مپوشانید از تیرِ قضا / ترک لجاجت کن مکن با حق ریا»، کدام آرایه ادبی برجسته است؟
الف کنایه
ب تضاد
ج تشبیه (اضافه تشبیهی)
د مراعات نظیر
گزینه ج
ترکیب «تیرِ قضا» یک اضافه تشبیهی است. قضا (سرنوشت) (مشبه) به تیر (مشبه‌به) تشبیه شده است. (قضا مانند تیر است).
2 در بیت «گذشت روزگاران بین که دوران چو برق از پیش ما رفت و ندیدیم / چو شبنم بود عمر ما در این باغ که یک شب ماند و فردا را ندیدیم»، چند تشبیه وجود دارد؟
الف یک
ب دو
ج سه
د چهار
گزینه ب
دو تشبیه در بیت وجود دارد:
1. دوران (مشبه) چو برق (مشبه‌به) رفت (وجه شبه). (ادات: چو)
2. عمر ما (مشبه) چو شبنم بود (مشبه‌به). (ادات: چو، وجه شبه: زودگذر بودن)
3 کدام گزینه «اضافه تشبیهی» نیست؟
الف کیمیای سعادت
ب گرداب فنا
ج شربت وصال
د لب دریا
گزینه د
«لب دریا» یک اضافه حقیقی است و تشبیه نیست (دریا واقعا لب یا ساحل دارد).
بررسی گزینه‌های دیگر: الف) کیمیای سعادت: سعادت (مشبه) به کیمیا (مشبه‌به). ب) گرداب فنا: فنا (مشبه) به گرداب (مشبه‌به). ج) شربت وصال: وصال (مشبه) به شربت (مشبه‌به).
4 در بیت «این زندگی، حبابی است اینجا برای ما / آن هم به قدر یک نفس این حباب نیست»، نوع تشبیه چیست؟
الف بلیغ اضافی
ب بلیغ اسنادی
ج کامل (چهار رکنی)
د با حذف ادات
گزینه ب
تشبیه «زندگی، حبابی است» از نوع بلیغ اسنادی است. زندگی (مشبه) به حباب (مشبه‌به) با فعل اسنادی «است» تشبیه شده و ادات و وجه شبه (ناپایداری) حذف شده است.
5 «گویی بط سفید جامه به صابون زده است»؛ مشبه‌به کدام است؟
الف بط سفید
ب جامه
ج صابون
د مشبه‌به ذکر نشده است (مشبه محذوف است)
گزینه الف
در این تشبیه، چیزی که در برف پوشیده شده (مشبه محذوف، مثلا کوه یا دشت) به «بط سفید» (مرغابی سفید) (مشبه‌به) تشبیه شده است. «گویی» ادات تشبیه و «جامه به صابون زدن» (بسیار سفید بودن) وجه شبه است.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه تشبیه را تعریف کنید و ارکان آن را نام ببرید.
تشبیه، مانند کردن چیزی (مشبه) به چیزی دیگر (مشبه‌به) به دلیل وجود شباهتی (وجه شبه) میان آن دو است که این شباهت به وسیله کلمه‌ای (ادات تشبیه) بیان می‌شود یا از کلام فهمیده می‌شود.
ارکان تشبیه عبارتند از: 1- مشبه 2- مشبه‌به 3- ادات تشبیه 4- وجه شبه.
7 در بیت «دل ما به دور رویت، ز چمن فراغ دارد / که چو سرو پای‌بند است و چو لاله داغ دارد»، دو تشبیه بیابید و ارکان یکی را مشخص کنید.
دو تشبیه در بیت وجود دارد:
1. دل ما (مشبه محذوف) چو سرو (مشبه‌به) پای‌بند است (وجه شبه). (ادات: چو)
2. دل ما (مشبه محذوف) چو لاله (مشبه‌به) داغ دارد (وجه شبه). (ادات: چو)
ارکان تشبیه اول: مشبه: دل ما (یا من)، مشبه‌به: سرو، ادات: چو، وجه شبه: پای‌بند بودن (اسیر بودن).
8 تفاوت تشبیه بلیغ اسنادی و اضافی را با مثال توضیح دهید.
در هر دو نوع تشبیه بلیغ، ادات و وجه شبه حذف می‌شود. تفاوت در ساختار است:
- اسنادی: مشبه به مشبه‌به نسبت داده می‌شود (مانند یک جمله اسمی). مثال: جهان زندان است. (جهان مشبه، زندان مشبه‌به)
- اضافی (اضافه تشبیهی): یکی از طرفین به دیگری اضافه می‌شود (با کسره). مثال: زندانِ جهان. (زندان مشبه‌به، جهان مشبه)
9 در عبارت «فراش باد صبا را گفته تا فرش زمردین بگسترد»، اضافه تشبیهی را پیدا کنید و توضیح دهید.
اضافه تشبیهی: «فراشِ باد صبا» و «فرشِ زمردین».
- فراش باد صبا: باد صبا (مشبه) به فراش (مشبه‌به) تشبیه شده.
- فرش زمردین: سبزه و چمن (مشبه محذوف) به فرش (مشبه‌به) تشبیه شده که رنگ آن مانند زمرد (مشبه‌به دوم برای رنگ) است.
10 ارکان تشبیه را در جمله «اشک‌هایش مانند مروارید می‌غلتید» مشخص کنید.
مشبه: اشک‌هایش
مشبه‌به: مروارید
ادات تشبیه: مانند
وجه شبه: غلتیدن (و احتمالاً شفافیت و درخشندگی)
نتیجه‌گیری:
آرایه تشبیه یکی از اساسی‌ترین و پرکاربردترین آرایه‌های ادبی است که به زبان، قدرت توصیف و زیبایی می‌بخشد. با شناخت ارکان تشبیه و انواع آن، به‌ویژه تشبیه بلیغ، می‌توانیم هم معنای شعر و نثر را بهتر درک کنیم و هم در نوشته‌های خودمان از این آرایه زیبا به درستی استفاده کنیم. تشبیه پایه و اساس بسیاری از آرایه‌های دیگر مانند استعاره نیز هست، پس یادگیری دقیق آن بسیار مهم است.