1736019749.png)
آرایه مَثَل (ارسال المثل): گنجینه حکمت در کلام!
حتماً تا به حال بارها در صحبت های روزمره از جملات کوتاهی مثل «قطره قطره جمع گردد وانگهی دریا شود» یا «دوستی خاله خرسه» استفاده کرده اید یا شنیده اید. این جملات کوتاه، پرمعنا و رایج که معمولاً نتیجه یک تجربه، داستان یا پند اخلاقی هستند، مَثَل یا ضرب المثل نام دارند. وقتی شاعر یا نویسنده ای یکی از این ضرب المثل های مشهور را در شعر یا نوشته اش به کار می برد، یا خودش جمله ای آنقدر حکیمانه و زیبا می گوید که بعداً به ضرب المثل تبدیل می شود، از آرایه ادبی مَثَل یا ارسال المثل استفاده کرده است.
پس ارسال المثل یعنی آوردن یک ضرب المثل شناخته شده یا عبارتی شبیه به آن (که پتانسیل مَثَل شدن را دارد) در ضمن کلام، برای تأکید بر مقصود، زیباتر کردن سخن و انتقال بهتر پیام. استفاده از مَثَل به کلام قدرت، نفوذ و جذابیت می بخشد و باعث می شود خواننده یا شنونده مفهوم را راحت تر و عمیق تر درک کند.
چگونه آرایه مَثَل را تشخیص دهیم؟
تشخیص مَثَل معمولاً کار سختی نیست، به خصوص اگر با ضرب المثل های رایج فارسی آشنا باشید. برای پیدا کردن آن:
- به دنبال جملات یا مصراع هایی بگردید که به نظر می رسد حکمت یا پندی کلی را بیان می کنند.
- ببینید آیا آن جمله یا عبارت در گفتگوهای روزمره مردم هم به عنوان یک ضرب المثل به کار می رود یا نه.
- توجه کنید که آن عبارت یا جمله، معنایی فراتر از اجزای خود دارد و به یک موقعیت یا مفهوم کلی اشاره می کند.
مثال های کاربردی از آرایه مَثَل
در ادامه چند نمونه از کاربرد مَثَل در شعر فارسی را می بینیم:
مَثَل درباره ناپایداری دنیا
چنین است رسمِ سَرای دُرُشت
گَهی پشت به زین و گَهی زین به پشت
مصرع دوم این بیت («گهی پشت به زین و گهی زین به پشت») به یک ضرب المثل بسیار معروف تبدیل شده که به ناپایداری اوضاع و احوال دنیا اشاره دارد؛ یعنی روزگار همیشه بر یک قرار نمی ماند و گاهی انسان سوار بر مشکلات است و گاهی مشکلات بر او سوارند.
مَثَل درباره بی عدالتی و مجازات بی گناه
گنه کرد در بلخ آهنگری
به شوشتر زدند گردن مسگری
این بیت که داستانی پشت آن است، به صورت ضرب المثل برای بیان موقعیت هایی به کار می رود که شخص بی گناهی به جای فرد گناهکار مجازات می شود و بی عدالتی رخ می دهد.
مَثَل درباره ترجیح سادگی بر تجمل
از طلا گشتن پشیمان گشته ایم
مرحمت فرموده ما را مس کنید
این بیت معروف که تبدیل به مَثَل شده، در موقعیتی به کار می رود که فرد از زرق و برق و دردسرهای یک مقام یا ثروت خسته شده و آرزوی بازگشت به وضعیت ساده تر قبلی را دارد (ما را به همان حالت کم ارزش تر قبلی برگردانید).
مَثَل درباره مسئولیت پذیری و نتیجه اعمال
زی تیر نگه کرد و پرِ خویش در او دید
گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست
مصرع دوم این بیت («از ماست که بر ماست») یکی از مشهورترین ضرب المثل های فارسی است و به این نکته اشاره دارد که هر گرفتاری و مشکلی که برایمان پیش می آید، نتیجهٔ اعمال و رفتار خودمان است.
نمونه هایی از سخنان سعدی که مَثَل شده اند
هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید.
هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید.
تو قدر آب چه دانی که در کنارِ فراتی؟
این جملات و بسیاری دیگر از سخنان حکیمانه سعدی، به دلیل عمق معنا و زیبایی بیان، وارد زبان مردم شده و به عنوان ضرب المثل به کار می روند.
تمرین برای یادگیری بهتر
در بیت ها یا جملات زیر، آرایه مَثَل را پیدا کنید و مفهوم آن را به طور خلاصه بنویسید.
1 «پسر نوح با بدان بنشست / خاندان نبوتش گم شد»
مَثَل: کل بیت به صورت مَثَل به کار می رود.
مفهوم: همنشینی با افراد بد، حتی بهترین انسان ها را هم ممکن است از راه به در کند و باعث نابودی شان شود.
2 «تو نیکی می کن و در دجله انداز / که ایزد در بیابانت دهد باز»
مَثَل: کل بیت یک ضرب المثل معروف است.
مفهوم: کار خوب و نیکو هرگز گم نمی شود و نتیجهٔ آن، حتی اگر انتظارش را نداشته باشی، روزی به تو باز خواهد گشت.
3 «آن کس که بدم گفت، بدی سیرت اوست / وان کس که مرا گفت نکو خود نیکوست / حال متکلم از کلامش پیداست / از کوزه همان برون تراود که در اوست»
مَثَل: مصرع «از کوزه همان برون تراود که در اوست».
مفهوم: باطن و شخصیت هر کس از سخنان و رفتارش آشکار می شود؛ هر کس همان چیزی را نشان می دهد که در درون دارد.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه مَثَل
1 سعدی، استاد مَثَل: همانطور که اشاره شد، سعدی شیرازی یکی از بزرگ ترین آفرینندگان مَثَل در زبان فارسی است. بسیاری از ابیات گلستان و بوستان به دلیل شیوایی و حکمت، به ضرب المثل تبدیل شده اند.
2 تشخیص بر اساس معنا: بهترین راه تشخیص مَثَل، توجه به معنای کلی و پیام نهفته در آن است. نیازی به حفظ کردن تمام ضرب المثل ها نیست. اگر یک عبارت، پند یا حکمتی کلی را بیان می کند که در موقعیت های مختلف کاربرد دارد، احتمالاً مَثَل است.
3 اهمیت در قرابت معنایی: شناخت مَثَل ها در پاسخگویی به سوالات «قرابت معنایی» بسیار کمک کننده است، زیرا مَثَل ها مفاهیم عمیقی را به صورت فشرده بیان می کنند.
4 تفاوت با اسلوب معادله:
- شهرت: مَثَل ها معمولاً بسیار مشهورتر از ابیات دارای اسلوب معادله هستند. (گاهی اسلوب معادله ای که خیلی معروف شود، مَثَل می شود).
- ساختار: اسلوب معادله حتماً در شعر و به صورت دو مصراع مستقل اما معادل می آید. مَثَل می تواند در شعر یا نثر، به صورت یک جمله کامل، یک مصراع یا یک بیت کامل باشد.
5 کاربرد در کلام: مَثَل به کلام قوت، زیبایی و تأثیر می بخشد و به عنوان شاهدی برای اثبات یک نظر یا نتیجه گیری به کار می رود.
سوالات پرتکرار مَثَل در امتحانات و کنکور
مَثَل به دلیل ارتباط با فرهنگ عامه و کاربرد زیاد در تفهیم مطالب، یکی از آرایه های مورد توجه است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 کدام بیت دارای آرایه «مَثَل» است؟
الف سحر بلبل حکایت با صبا کرد / که عشق روی گل با ما چه ها کرد
ب برو کار می کن مگو چیست کار / که سرمایهٔ جاودانی است کار
ج میازار موری که دانه کش است / که جان دارد و جان شیرین خوش است
د قطره دانش که بخشیدی ز پیش / متصل گردان به دریاهای خویش
گزینه ج
گزینه «ج» شامل پندی کلی و حکیمانه است که به صورت ضرب المثل هم به کار می رود و به اهمیت مهربانی با همه موجودات، حتی کوچکترین آن ها، اشاره دارد.
2 مفهوم اصلی مَثَل «از کوزه همان برون تراود که در اوست» چیست؟
الف ظاهر افراد مهم تر از باطن آنهاست.
ب اعمال و گفتار هر کس نشان دهنده شخصیت درونی اوست.
ج نباید از روی ظاهر قضاوت کرد.
د کوزه های خالی صدای بیشتری دارند.
گزینه ب
این ضرب المثل معروف به این معناست که رفتار، گفتار و آثار هر شخص، بازتابی از شخصیت، دانش و نیت درونی اوست.
3 کدام گزینه فاقد آرایه مَثَل است؟
الف آب در کوزه و ما تشنه لبان می گردیم / یار در خانه و ما گرد جهان می گردیم
ب آنکه را بزرگی باید کرد، باید در همه کاری صبور بود.
ج منه دل بر سرای عمر، سعدی / که بر گنبد نخواهد ماند این دود
د آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است / با دوستان مروت، با دشمنان مدارا
گزینه ج
گزینه «ج» یک پند مستقیم از سعدی است، اما به شکل یک ضرب المثل رایج و شناخته شده در نیامده است. گزینه های دیگر (الف، ب، د) همگی حاوی عباراتی هستند که به صورت مَثَل به کار می روند یا بسیار شبیه به آن هستند.
4 در کدام گزینه، پیام مَثَل «خودت مسئول سرنوشت خودت هستی» بیان می شود؟
الف هر چه نپاید، دلبستگی را نشاید.
ب از طلا گشتن پشیمان گشته ایم / مرحمت فرموده ما را مس کنید.
ج گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست.
د تو قدر آب چه دانی که در کنار فراتی؟
گزینه ج
مصرع «گفتا ز که نالیم که از ماست که بر ماست» دقیقاً به این مفهوم اشاره دارد که مسئولیت مشکلات و اتفاقاتی که برایمان می افتد، با خودمان است.
5 عبارت «مشک آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوید» کدام مفهوم را می رساند؟
الف تبلیغات در فروش کالا مؤثر است.
ب عطرهای خوب گران هستند.
ج ارزش و خوبی واقعی یک چیز، نیازی به تعریف و تبلیغ ندارد و خود به خود آشکار می شود.
د باید همیشه از افراد متخصص تعریف کرد.
گزینه ج
این ضرب المثل بیان می کند که اگر چیزی یا کسی واقعاً خوب و ارزشمند باشد، نیازی به تعریف دیگران ندارد و کیفیت و ارزش آن خود به خود مشخص و نمایان خواهد شد.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه «مَثَل» یا «ارسال المثل» را تعریف کنید.
ارسال المثل (مَثَل) یعنی آوردن یک ضرب المثل مشهور یا عبارتی حکیمانه که پتانسیل مثل شدن دارد، در ضمن شعر یا نثر برای تأکید بر مقصود، اثبات یک مدعا، پند دادن یا زیباتر کردن کلام.
7 مَثَل به کار رفته در بیت زیر را مشخص کنید و مفهوم آن را بنویسید.
ماهی چو به آب دید، قَلّاب بدید / گفتا که به کام مرگ باید طلبید
این دانهٔ پر طمع که بر شست تو است / بی شک المی است در پسش، یا اَملی است
(اشاره به مفهوم: هر که طاووس خواهد جور هندوستان کشد)
هرچند عبارت دقیقی که ضرب المثل باشد نیامده، اما مفهوم کلی بیت دوم، یادآور ضرب المثل «هر که طاووس خواهد جور هندوستان کشد» است.
مفهوم: برای رسیدن به چیزهای با ارزش (مانند طعمه برای ماهی)، باید سختی ها و خطرات آن را نیز پذیرفت.
8 تفاوت اصلی آرایه «مَثَل» و «اسلوب معادله» چیست؟
تفاوت اصلی در شهرت و ساختار است. مَثَل ها معمولاً بسیار مشهور و رایج در زبان عامه هستند و می توانند یک جمله، یک مصراع یا بیت کامل باشند و در نثر هم به کار می روند. اما اسلوب معادله معمولاً شهرت مَثَل را ندارد، حتماً در شعر و به صورت دو مصراع مستقل اما هم معنی می آید.
9 یک ضرب المثل معروف از سعدی را بنویسید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
- بنی آدم اعضای یک پیکرند / که در آفرینش ز یک گوهرند
- مشک آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوید.
- عاقبت گرگ زاده گرگ شود / گرچه با آدمی بزرگ شود.
- توانگری به قناعت به از توانگری به بضاعت.
10 کاربرد و فایده استفاده از مَثَل در کلام چیست؟
استفاده از مَثَل باعث می شود:
۱- سخن تاثیرگذارتر و نافذتر شود: چون به تجربه ای عمومی یا حکمتی شناخته شده اشاره دارد.
۲- مفهوم بهتر درک شود: پیام های پیچیده را به شکلی ساده و ملموس بیان می کند.
۳- کلام زیباتر و جذاب تر شود: به سخن، رنگ و بوی ادبی و فرهنگی می دهد.
۴- سخن موجز و مختصر شود: با یک عبارت کوتاه، معنای زیادی منتقل می شود.
۵- به یاد ماندنی تر باشد: مَثَل ها به راحتی در ذهن می مانند.
نتیجه گیری:
آرایه مَثَل (ارسال المثل)، یکی از غنی ترین و کاربردی ترین آرایه های ادبی فارسی است که حکمت و تجربه نسل ها را در قالب جملات و عبارات کوتاه و دلنشین، به کلام ما می آورد. استفاده به جا از ضرب المثل ها، نشان دهنده تسلط گوینده بر زبان و فرهنگ است و به سخن او اعتبار، زیبایی و قدرت نفوذ می بخشد. شناخت مَثَل ها نه تنها به درک بهتر متون ادبی کمک می کند، بلکه گنجینه ای ارزشمند برای به کارگیری در گفتار و نوشتار روزمره است.