1736019749.png)
آرایه حس آمیزی: رقص شگفت انگیز حواس!
دنیای ما پر از رنگ ها، صداها، بوها، مزه ها و لمس کردنی هاست. ما با پنج حس اصلی خود یعنی بینایی (دیدن)، شنوایی (شنیدن)، بویایی (بوییدن)، چشایی (چشیدن) و لامسه (لمس کردن) دنیا را تجربه می کنیم. حالا فکر کنید چه می شود اگر این حس ها با هم قاطی شوند؟ مثلا بتوانیم رنگ صدا را ببینیم، یا طعم یک نگاه را بچشیم! عجیب به نظر می رسد، نه؟ اما شاعران و نویسندگان گاهی برای زیباتر کردن حرفشان و ایجاد یک تجربه جدید و خیال انگیز، همین کار را می کنند. به این آرایه زیبا که در آن ویژگی ها یا تجربه های مربوط به یک حس، به حسی دیگر نسبت داده می شود، حس آمیزی می گویند.
پس حس آمیزی یعنی آمیختن دو یا چند حس مختلف در کلام، به طوری که صفات یا مفاهیم مربوط به یک حس، برای توصیف چیزی به کار رود که با حسی دیگر درک می شود. این کار باعث خلق تصاویری تازه و بدیع در ذهن خواننده می شود.
چگونه آرایه حس آمیزی را پیدا کنیم؟
پیدا کردن حس آمیزی معمولا ساده است. کافی است دنبال ترکیب هایی بگردید که در آن ها ویژگی های یک حس به چیزی نسبت داده شده که با آن حس درک نمی شود. به این سوال فکر کنید:
- آیا می توانیم تلخی را ببینیم؟ (تلخی مربوط به چشایی است، دیدن مربوط به بینایی)
- آیا می توانیم بو را بشنویم؟ (بو مربوط به بویایی است، شنیدن مربوط به شنوایی)
- آیا صدا می تواند شیرین باشد؟ (شیرینی مربوط به چشایی است، صدا مربوط به شنوایی)
- آیا نگاه می تواند گرم باشد؟ (گرمی مربوط به لامسه است، نگاه مربوط به بینایی)
اگر در جمله ای با چنین ترکیب های غیرمعمولی از حس ها روبرو شدید، به احتمال قوی آرایه حس آمیزی پیدا کرده اید.
مثال های کاربردی از آرایه حس آمیزی
حس آمیزی در شعر و نثر فارسی بسیار رایج است و زیبایی خاصی به کلام می بخشد. بیایید چند نمونه را با هم بررسی کنیم:
شنیدن بو
با باد صبا بوده همراه، بوی تو سحرگاه
گل ها شنیده اند بویت، خود را به باد داده
در اینجا «شنیدن» (حس شنوایی) به «بوی» (مربوط به حس بویایی) نسبت داده شده است. ما بو را می بوییم، نه اینکه بشنویم. پس «شنیدن بوی» حس آمیزی است.
دیدن تلخی / سخن شیرین
گر چه جز تلخی ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
دو حس آمیزی در این بیت وجود دارد:
1. تلخی ایام ندید: «تلخی» (مربوط به چشایی) به «دیدن» (مربوط به بینایی) نسبت داده شده است.
2. سخنش شیرین: «شیرینی» (مربوط به چشایی) به «سخن» (که با شنوایی درک می شود) نسبت داده شده است.
خندهٔ شیرین / شکر خنده
گر تو شیرین شکرلب به شکرخنده درآیی
به شکرخندهٔ شیرین دل خلقی بربایی
«خنده» را می توان دید (بینایی) یا صدای آن را شنید (شنوایی). اما در اینجا با «شکر» یا «شیرین» (مربوط به چشایی) توصیف شده است. پس «شکرخنده» یا «خندهٔ شیرین» حس آمیزی است.
سکوت سرد / سلام خشک
جان از سکوت سرد شب دلگیر می شد
دل در رکاب آرزوها پیر می شد
«سکوت» مربوط به حس شنوایی (نبود صدا) است، اما با صفت «سرد» (مربوط به حس لامسه) توصیف شده است. «سکوت سرد» حس آمیزی است.
با من به سلام خشک ای دوست زبان تر کن
تا از مژه هر ساعت لعل ترت افشانم
«سلام» (که شنیده می شود یا گفته می شود) با صفت «خشک» (مربوط به حس لامسه) توصیف شده است. «سلام خشک» حس آمیزی است.
آمیختن حس و مفهوم ذهنی
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
یادگاری که در این گنبد دوار بماند
در اینجا «صدا» (مربوط به شنوایی) به «عشق» (که یک مفهوم ذهنی و انتزاعی است و مستقیما با حواس پنجگانه درک نمی شود) نسبت داده شده است. این نوع ترکیب که یک حس به یک مفهوم ذهنی پیوند می خورد نیز نوعی حس آمیزی محسوب می شود.
بوی بهبود ز اوضاع جهان می شنوم
«بهبود» یک مفهوم ذهنی است، اما شاعر «بوی» آن را (بویایی) «می شنود» (شنوایی). اینجا هم حس آمیزی داریم.
چه چیزهایی حس آمیزی نیست؟
1745835339.png)
! دقت کنید که هر جمله ای که در آن کلمات مربوط به حواس پنجگانه (مثل دیدن، شنیدن، بو، رنگ، صدا، شیرین، سرد و...) آمده باشد، لزوما حس آمیزی ندارد. حس آمیزی فقط زمانی اتفاق می افتد که آمیختگی نامتناسب و غیرعادی بین دو حس یا بین یک حس و یک مفهوم ذهنی وجود داشته باشد.
مثلاً این موارد حس آمیزی نیستند:
- «من گل زیبایی دیدم.» (دیدن گل طبیعی است)
- «صدای بلندی شنیدم.» (شنیدن صدا طبیعی است)
- «این غذا طعم شیرینی دارد.» (چشیدن شیرینی طبیعی است)
- «هوا سرد بود.» (حس کردن سرما با لامسه طبیعی است)
در بیت زیر هم حس آمیزی نداریم، چون هر حس به درستی به کار رفته است:
تا رفتنش ببینم و گفتنش بشنوم
از پای تا به سر همه سمع و بصر شدم
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا در جمله ها و بیت های زیر، آرایه حس آمیزی را (اگر وجود دارد) پیدا کنید و توضیح دهید کدام حس ها با هم آمیخته شده اند.
1 «از لبانش حرف های شیرین می ریخت.»
بله، حس آمیزی دارد. «شیرینی» (چشایی) به «حرف ها» (شنوایی) نسبت داده شده است.
2 «نگاهش کردم، اما او نگاه سردی به من انداخت.»
بله، حس آمیزی دارد. «سردی» (لامسه) به «نگاه» (بینایی) نسبت داده شده است.
3 در بیت «عجب مرغی است محبت که بی گمان روزی / رسد به صاحب خود استخوان سوخته اش» حس آمیزی وجود دارد؟
خیر، حس آمیزی مشخصی در این بیت دیده نمی شود. ترکیب حس ها به شکل نامتناسب وجود ندارد.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه حس آمیزی
1 حس آمیزی با مفاهیم انتزاعی: همانطور که در مثال ها دیدیم، حس آمیزی فقط ترکیب دو حس پنجگانه نیست. گاهی یک حس (مثل رنگ، بو، صدا، مزه، لمس) به یک مفهوم ذهنی و غیرقابل لمس (مثل عشق، مرگ، امید، اندیشه، خبر، سخن) نسبت داده می شود. مثال: رنگِ خیال، بوی وفا، طعنهٔ تلخ.
2 حس آمیزی با کلمات مرتبط با حس: گاهی به جای خود صفت حسی، از کلمه ای استفاده می شود که آن حس را تداعی می کند. مثال: قندِ لبخند (به جای لبخند شیرین)، نمکِ نگاه (به جای نگاه گیرا یا جذاب).
3 حس آمیزی پنهان تر: حس آمیزی های مربوط به حس لامسه (مثل گرم، سرد، نرم، زبر، خشک، تر) گاهی سخت تر تشخیص داده می شوند، پس به آن ها بیشتر دقت کنید. مثال: جوابِ تلخ می زیبد لبِ لعلِ شکرخا را (تلخی چشایی به جواب شنوایی نسبت داده شده).
4 هدف از حس آمیزی: ایجاد زیبایی، خیال انگیزی، توصیف عمیق تر و بیان تجربیات درونی به شکلی بدیع و نوآورانه.
سوالات پرتکرار حس آمیزی در امتحانات و کنکور
حس آمیزی یکی از آرایه های محبوب طراحان سوال است. بیایید چند نمونه سوال را تمرین کنیم.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام گزینه آرایه «حس آمیزی» به کار رفته است؟
الف بوی جوی مولیان آید همی / یاد یار مهربان آید همی
ب ببین که سیب زنخدان تو چه می گوید / هزار یوسف مصری فتاده در چه توست
ج از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر / یادگاری که در این گنبد دوار بماند
د بر لب بحر فنا منتظریم ای ساقی / فرصتی دان که ز لب تا به دهان این همه نیست
گزینه ج
در گزینه «ج»، «صدای سخن عشق» حس آمیزی است، زیرا صدا (شنوایی) به عشق (مفهوم انتزاعی) نسبت داده شده است.
2 کدام گزینه فاقد آرایه «حس آمیزی» است؟
الف نصیحت گوش کن جانا که از جان دوست تر دارند / جوانان سعادتمند پند پیر دانا را
ب از قیل و قال مدرسه حالی دلم گرفت / یک چند نیز خدمت معشوق و می کنم
ج بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است / بیار باده که بنیاد عمر بر باد است
د ببین چه قصهٔ تلخی است قصه بودن / چگونه شرح توان داد داستان ها را
گزینه الف
گزینه «الف» یک پند و اندرز است و آمیختگی نامتناسب حواس در آن دیده نمی شود. (گوش کردن نصیحت طبیعی است).
بررسی گزینه های دیگر: ب) «قیل و قال» (صدا) باعث «دل گرفتن» (حس درونی/لامسه) شده که می تواند نوعی حس آمیزی پنهان باشد. ج) «سست بنیاد» برای «قصر امل» (مفهوم ذهنی) می تواند حس آمیزی باشد. د) «قصهٔ تلخ» حس آمیزی است (تلخی چشایی برای قصه شنوایی/ذهنی).
3 آرایه حس آمیزی در کدام عبارت برجسته تر است؟
الف خبر تلخ
ب هوای سرد
ج گل خوشبو
د غذای شور
گزینه الف
در «خبر تلخ»، ویژگی «تلخی» (مربوط به چشایی) به «خبر» (که شنیده یا خوانده می شود - شنوایی/بینایی) نسبت داده شده است. این آمیختگی نامتناسب، حس آمیزی است.
بررسی گزینه های دیگر: ب، ج، د حس آمیزی نیستند، زیرا صفات به درستی به موصوف های خود نسبت داده شده اند (هوا می تواند سرد باشد، گل می تواند خوشبو باشد، غذا می تواند شور باشد).
4 «در خموشی های من فریادهاست / آنکه دریابد چه می گویم، کجاست؟»؛ کدام آرایه در بیت وجود دارد؟
الف تضاد
ب حس آمیزی
ج پارادوکس
د تشبیه
گزینه ج
وجود «فریاد» (صدا) در «خموشی» (بی صدایی) یک ترکیب متناقض و غیرممکن در ظاهر است که معنای عمیقی دارد. این آرایه پارادوکس (متناقض نما) است. ممکن است حس آمیزی هم در نظر گرفته شود (شنیدن خموشی یا دیدن فریاد)، اما پارادوکس بودن آن قوی تر و آشکارتر است.
5 در کدام گزینه حس شنوایی با حس دیگر آمیخته شده است؟
الف پاسخ سرد
ب نگاه گرم
ج بوی تند
د فریاد بنفش
گزینه د
در «فریاد بنفش»، «فریاد» (مربوط به شنوایی) با «بنفش» (مربوط به بینایی) آمیخته شده است.
بررسی گزینه های دیگر: الف) پاسخ سرد: شنوایی با لامسه. ب) نگاه گرم: بینایی با لامسه. ج) بوی تند: بویایی با چشایی/لامسه (تندی می تواند مزه یا حس باشد).
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه حس آمیزی را با ذکر یک مثال تعریف کنید.
حس آمیزی آرایه ای ادبی است که در آن ویژگی ها یا دریافت های مربوط به یکی از حواس پنجگانه (مانند دیدن، شنیدن، بوییدن، چشیدن، لمس کردن) به چیزی نسبت داده می شود که با حسی دیگر درک می شود و یا به یک مفهوم ذهنی نسبت داده می شود.
مثال: «در نگاهش طعم گس تنهایی بود.» (طعم گس (چشایی) به نگاه (بینایی) نسبت داده شده).
7 در بیت «ملامتگوی بی حاصل ترنج از دست نشناسد / در آن معرض که چون یوسف جمال از پرده بنمایی» کدام آرایه حس آمیزی وجود دارد؟ توضیح دهید.
در این بیت حس آمیزی وجود ندارد. اگرچه به داستان حضرت یوسف و بریدن دست زنان با ترنج اشاره دارد (تلمیح)، اما آمیختگی نامتناسب حواس در آن دیده نمی شود.
8 حس آمیزی را در عبارت «با زبان نرم و آهنگ گرم، مردم را به سوی خود می خواند» مشخص کنید.
دو مورد حس آمیزی وجود دارد:
1. زبان نرم: «نرمی» (لامسه) به «زبان» یا سخن (شنوایی) نسبت داده شده.
2. آهنگ گرم: «گرمی» (لامسه) به «آهنگ» (شنوایی) نسبت داده شده.
9 در بیت «از این افسونِ افسانه، دلِ سنگینِ او موم است / از این رنگین افسانه ها، هزاران راز پیدا بود» کدام عبارت حس آمیزی دارد؟
عبارت «رنگین افسانه ها» حس آمیزی دارد.
توضیح: «رنگین بودن» (مربوط به بینایی) به «افسانه» (که شنیده می شود یا خوانده می شود و یک مفهوم داستانی است) نسبت داده شده است.
10 چرا ترکیب «لبخند زیبا» حس آمیزی نیست، اما «لبخند شیرین» حس آمیزی است؟
- لبخند زیبا: حس آمیزی نیست، زیرا لبخند با حس بینایی دیده می شود و زیبایی نیز صفتی است که با بینایی قابل درک است. آمیختگی نامتناسب بین حواس وجود ندارد.
- لبخند شیرین: حس آمیزی است، زیرا «شیرینی» مربوط به حس چشایی است، در حالی که لبخند با حس بینایی دیده می شود. در اینجا ویژگی یک حس (چشایی) به پدیده ای که با حس دیگر (بینایی) درک می شود، نسبت داده شده است.
نتیجه گیری:
حس آمیزی یکی از لطیف ترین و خلاقانه ترین آرایه های ادبی است که با در هم آمیختن تجربه های حسی مختلف، افق های جدیدی در بیان و توصیف باز می کند. این آرایه به زبان، طراوت و تازگی می بخشد و خواننده را به دنیایی خیال انگیز می برد که در آن می توان رنگ ها را شنید، صداها را چشید و بوها را دید. با شناخت این آرایه و دقت در ترکیب های غیرمعمول حسی در متون، می توانیم درک عمیق تری از زیبایی و نوآوری در زبان فارسی پیدا کنیم.