1736019749.png)
آرایه مراعات نظیر (تناسب): شبکهای از کلمات مرتبط!
فکر کنید دارید درباره آشپزی صحبت میکنید و از کلماتی مثل «قابلمه»، «اجاق گاز»، «ملاقه»، «نمک» و «روغن» استفاده میکنید. یا دارید درباره مدرسه حرف میزنید و کلمات «کلاس»، «معلم»، «دانشآموز»، «تخته» و «کتاب» را به کار میبرید. متوجه شدید که این کلمات در هر دسته با هم ارتباط دارند و یک مجموعه را تشکیل میدهند؟ در ادبیات، وقتی شاعر یا نویسنده کلماتی را در یک بیت یا عبارت میآورد که از یک نظر با هم تناسب و رابطه دارند (مثلاً همگی جزو ابزار جنگی، یا نام گلها، یا اعضای بدن، یا نام سیارهها و... هستند)، از آرایه مراعات نظیر یا تناسب استفاده کرده است.
پس مراعات نظیر یعنی آوردن دو یا چند واژه در یک بیت یا عبارت که از نظر معنایی یا مفهومی با یکدیگر تناسب داشته باشند. این تناسب میتواند شامل انواع روابط باشد، مثل: همجنس بودن، همراه بودن، از یک خانواده بودن، جزئی از یک کل بودن، داشتن ارتباط مکانی یا زمانی و... . این آرایه به انسجام معنایی کلام کمک میکند و باعث زیبایی و جذابیت آن میشود.
1745835339.png)
! مراعات نظیر یا تناسب؟ گاهی اوقات اگر فقط دو کلمه مرتبط آمده باشد، به آن «تناسب» میگویند و اگر بیشتر از دو کلمه باشد، «مراعات نظیر». اما در کتابهای درسی و سوالات کنکور، معمولا این دو اصطلاح را به یک معنی به کار میبرند و تفاوتی بین آنها قائل نمیشوند. پس شما هم هر دو را یکی در نظر بگیرید.
! مهم: رابطهای که بین کلمات در مراعات نظیر وجود دارد، نباید رابطه تضاد باشد. اگر دو کلمه هم با هم تناسب داشته باشند و هم متضاد باشند (مثل «شب و روز» که هم جزو زمان هستند و هم متضاد)، آرایه تضاد بر مراعات نظیر اولویت دارد.
چگونه آرایه مراعات نظیر را پیدا کنیم؟
برای پیدا کردن مراعات نظیر، کافی است کلمات داخل بیت یا عبارت را بخوانید و ببینید آیا مجموعهای از کلمات وجود دارد که به نوعی با هم در ارتباط باشند و یک شبکه معنایی تشکیل دهند یا نه. به دنبال کلماتی باشید که:
- از یک جنس یا دسته باشند (مثل نام ماهها، سیارهها، رنگها، میوهها).
- اجزای یک مجموعه باشند (مثل اعضای بدن، ابزار یک شغل).
- با هم همراهی یا ملازمت داشته باشند (مثل شمع و پروانه، چوپان و گله).
- به یک داستان یا واقعه خاص مربوط باشند (مثل کلمات مربوط به داستان رستم و سهراب یا واقعه کربلا).
مثالهای کاربردی از آرایه مراعات نظیر
بیایید با چند مثال، این آرایه را بهتر بشناسیم:
تناسب بین نام ماهها
بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت
برآید که ما خاک باشیم و خشت
کلمات «تیر»، «دی» و «اردیبهشت» همگی نام ماههای سال هستند و با هم مراعات نظیر دارند.
تناسب بین نام سیارات
خروش سواران و اسپان ز دشت
ز بهرام و کیوان همی برگذشت
«بهرام» (مریخ) و «کیوان» (زحل) نام دو سیاره هستند و با هم تناسب دارند.
تناسب در مفاهیم چوپانی
ای تو رمه سپرده به چوپانِ گرگ طبع
این گرگیِ شبانِ شما نیز بگذرد
کلمات «رمه» (گله)، «چوپان»، «گرگ» و «شبان» (چوپان) همگی مربوط به دنیای چوپانی و گلهداری هستند و با هم مراعات نظیر دارند.
تناسب مربوط به واقعه کربلا (تلمیح)
یک کربلا شکوه به چشمت نهفته است
ای روضهٔ مجسمِ گودال قتلگاه
کلمات «کربلا»، «روضه»، «گودال قتلگاه» همگی به واقعه عاشورا اشاره دارند و با هم تناسب دارند. (این نوع تناسب معمولا با آرایه تلمیح همراه است).
تناسب بین آثار ابن سینا
شفا میدهد آشکارا به دل
اشارات پنهانی چشم تو
در اینجا «شفا» و «اشارات» نام دو کتاب مشهور از ابوعلی سینا هستند و با هم تناسب دارند. تشخیص این نوع تناسب نیاز به اطلاعات عمومی و فرهنگی دارد. (این نوع تناسب میتواند آرایه ایهام تناسب هم ایجاد کند، چون ممکن است معنای دیگر این کلمات هم در نظر باشد).
تناسب بین اجزای بدن
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
کلمات «ابر»، «باد»، «مه» (ماه)، «خورشید» و «فلک» (آسمان) همگی از عناصر طبیعت هستند و با هم تناسب دارند.
بیکمالیهای انسان از سخن پیدا شود
پستهٔ بیمغز چون لب وا کند رسوا شود
کلمات «پسته»، «مغز» و «لب» (پوسته پسته) با هم تناسب دارند.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما در بیتهای زیر کلماتی را که با هم مراعات نظیر دارند، پیدا کنید.
1 «ابر و باران و من و یار ستاده به وداع / من جدا گریه کنان، ابر جدا، یار جدا»
ابر و باران (تناسب طبیعی) / من و یار (تناسب همراهی در وداع).
2 «مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشتهٔ خویش آمد و هنگام درو»
مزرع (کشتزار)، سبز، داس، کشته (محصول)، درو (تناسب در مفاهیم کشاورزی).
همچنین فلک (آسمان) و مه (ماه) (تناسب اجرام آسمانی).
3 «ارغوان جام عقیقی به سمن خواهد داد / چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد»
ارغوان، سمن، نرگس، شقایق (همگی نام گل هستند و با هم تناسب دارند).
همچنین چشم و نگران (نگاه کردن) تناسب دارند.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه مراعات نظیر
1 گستردگی تناسب: مراعات نظیر یکی از پرتکرارترین آرایهها در ادبیات فارسی است. تقریباً در هر شعری میتوانید نمونهای از آن را پیدا کنید. به همین دلیل، معمولا در سوالات کنکور، به تنهایی به عنوان گزینه درست مطرح نمیشود، مگر اینکه سوال فقط به دنبال همین آرایه باشد یا سایر گزینهها به طور قطع غلط باشند.
2 تناسب و تلمیح: همانطور که اشاره شد، در ابیاتی که آرایه تلمیح (اشاره به داستان، آیه، حدیث یا واقعه تاریخی) وجود دارد، معمولا کلمات مربوط به آن داستان یا واقعه با هم مراعات نظیر دارند. مثال: «پدرم روضهٔ رضوان به دو گندم بفروخت» (کلمات «پدر» (حضرت آدم)، «روضه رضوان» (بهشت) و «گندم» به داستان هبوط آدم اشاره دارند و با هم تناسب دارند).
3 تناسب و ایهام تناسب: گاهی شاعر کلمهای با چند معنی به کار میبرد (ایهام). اگر یکی از معانی آن کلمه با کلمات دیگر بیت تناسب داشته باشد، آرایه ایهام تناسب شکل میگیرد که نوعی مراعات نظیر پنهانتر است. مثال: «آشنایی نه غریب است که دلسوز من است / چون من از خویش برفتم دل بیگانه بسوخت» (کلمه «آشنا» ایهام دارد: ۱- آشنا و دوست ۲- شناگر. معنی دوم با کلماتی مثل «دریا» یا «موج» اگر در بیت باشند، ایهام تناسب میسازد).
4 تناسب ادبی در مقابل تناسب دستوری: دقت کنید که تناسب در آرایههای ادبی، یک رابطه معنایی یا مفهومی است. این با روابط دستوری مثل «تضمن» (رابطه جزئی و کلی، مثل رابطه «انگشت» و «دست») فرق دارد. هرچند در ادبیات، رابطه تضمن هم میتواند نوعی مراعات نظیر (بین جزء و کل) محسوب شود. مثال: «چشم» و «سر» از نظر ادبی تناسب دارند (هر دو عضو بدن)، هرچند رابطه دستوری متفاوتی ممکن است داشته باشند.
سوالات پرتکرار مراعات نظیر در امتحانات و کنکور
با اینکه مراعات نظیر آرایهای ساده است، اما در ترکیب با آرایههای دیگر یا با روابط معنایی پیچیدهتر میتواند چالشبرانگیز باشد.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام بیت، آرایه «مراعات نظیر» نیست؟
الف چون جامهها به وقت مصیبت سیه کنند / من موی در مصیبت آن یار کندهام
ب کاغذین جامه به خوناب بشویم که فلک / رهنمونیم به پای علم داد نکرد
ج ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند / تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
د تا رفت دیده و دل من همچو رفتنش / هر لحظهای هزار غمم تازه میشود
د
در گزینه «د»، کلمات مرتبطی که شبکه معنایی مراعات نظیر بسازند، وجود ندارد. (دیده و دل تناسب دارند، اما به تنهایی کافی نیست).
بررسی گزینههای دیگر: الف) جامه، سیه، موی کندن، مصیبت (مراسم سوگواری). ب) کاغذ، خوناب، علم (اشاره به نوشتن و شاید جنگ). ج) ابر، باد، مه، خورشید، فلک (عناصر طبیعت).
2 کدام گزینه شامل آرایه مراعات نظیر (تناسب) است؟
الف خیال روی تو در هر طریق همره ماست / نسیم موی تو پیوند جان آگه ماست
ب به رغم مدعیانی که منع عشق کنند / جمال چهره تو حجت موجه ماست
ج اگر به زلف دراز تو دست ما نرسد / گناه بخت پریشان و دست کوته ماست
د سخن عشق تو بیآنکه برآید به زبانم / رنگ رخساره خبر میدهد از سرّ نهانم
ج
در گزینه «ج»، کلمات «زلف دراز» و «دست کوته» با هم تناسب دارند (رابطه تضاد بین درازی و کوتاهی که به زلف و دست نسبت داده شده و همچنین دست و زلف که در کنار هم میآیند).
3 در بیت «آسمان کشتی ارباب هنر میشکند / تکیه آن به که بر این بحر معلق نکنیم»، مراعات نظیر بین کدام کلمات است؟
الف آسمان - بحر
ب کشتی - بحر
ج ارباب - هنر
د تکیه - معلق
ب
کلمات «کشتی» و «بحر» (دریا) با هم تناسب دارند، زیرا کشتی در دریا حرکت میکند.
4 در کدام بیت، تناسبِ ایجاد شده به واسطهٔ «تلمیح» است؟
الف گرچه چون سرو تماشایی و شاداب بود / دلبر ما به خداوند، کدو آب بود!
ب غرق خون بود و نمیمرد ز حسرت فرهاد / خواندم افسانه شیرین و به خوابش کردم
ج شانه خالی نکنم از بار، که این خدمت را / بر دل و دیده و بر دوش و بر اعضا دارم
د نه فلک راست مسلم نه ملک را حاصل / آنچه در سر سویدای بنیآدم از اوست
ب
در گزینه «ب»، کلمات «فرهاد»، «افسانه» و «شیرین» به داستان معروف «خسرو و شیرین» و عشق فرهاد به شیرین تلمیح (اشاره) دارد و این کلمات با هم مراعات نظیر دارند.
5 در بیت «چون شمع نکورویی، در رهگذر باد است / طرف هنری بربند، از شمع نکورویی»، تناسب بین کدام کلمات وجود دارد؟
الف شمع - باد
ب نکورو - طرف
ج هنر - شمع
د رهگذر - باد
الف
کلمات «شمع» و «باد» با هم تناسب دارند، زیرا باد میتواند شمع را خاموش کند یا شعلهاش را بلرزاند.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه مراعات نظیر (تناسب) را تعریف کنید.
مراعات نظیر یا تناسب، آرایهای ادبی است که در آن، شاعر یا نویسنده دو یا چند کلمه را که از نظر معنایی یا مفهومی با یکدیگر ارتباط و تناسب دارند (به جز رابطه تضاد)، در یک بیت یا عبارت کنار هم میآورد.
7 در بیت زیر کلمات دارای تناسب را مشخص کنید.
من آن نگین سلیمان به هیچ نستانم
که گاهی بر گاهی بود ز باد به دست
کلمات «نگین»، «سلیمان» و «دیو» با هم تناسب دارند (مربوط به داستان حضرت سلیمان و انگشترش).
همچنین «باد» با «دیو» و «سلیمان» (تسلط سلیمان بر باد و دیو) تناسب دارد.
8 آیا بین کلمات «شب» و «روز» مراعات نظیر وجود دارد؟ چرا؟
کلمات «شب» و «روز» از نظر مفهومی با هم تناسب دارند (هر دو جزئی از زمان یا یک شبانهروز هستند). اما چون این دو کلمه متضاد یکدیگر نیز هستند، آرایه تضاد بر مراعات نظیر اولویت دارد. بنابراین، در پاسخ به سوالات تستی، اگر تضاد در گزینهها باشد، آن را انتخاب میکنیم، نه مراعات نظیر.
9 مراعات نظیر را در بیت «تیر و کمان و برگ و سپر ساختهایم ما / پیکان آرزو به دل دوست تا زنیم» مشخص کنید.
کلمات «تیر»، «کمان»، «برگ» (نوعی زره یا سپر)، «سپر» و «پیکان» همگی از ابزار و ادوات جنگی هستند و با هم مراعات نظیر دارند.
10 یک بیت مثال بزنید که در آن مراعات نظیر بین اجزای طبیعت وجود داشته باشد.
(پاسخ میتواند متفاوت باشد) نمونه:
«ابر آذاری برآمد باد نوروزی وزید / وجه می میخواهم و مطرب که میگوید رسید» (ابر، باد، نوروز: طبیعت بهاری؛ وجه، می، مطرب: بزم و شادی)
«بوی گل و سوسن و یاسمن آید / عید اضحی چو گذشت، عید غدیر آید» (گل، سوسن، یاسمن)
نتیجهگیری:
آرایه مراعات نظیر یا تناسب، با کنار هم قرار دادن کلماتی که از نظر معنایی به هم مرتبط هستند، باعث ایجاد یک شبکه معنایی منسجم و هماهنگ در کلام میشود. این آرایه که یکی از رایجترین آرایههای ادبی است، به زیبایی، روانی و درک بهتر متن کمک میکند. توجه به انواع روابط بین کلمات (مانند رابطه اجزای یک مجموعه، رابطه همراهی، یا رابطه مربوط به یک داستان) کلید اصلی تشخیص این آرایه ساده اما پرکاربرد است.