آموزش جامع مضمون

اندیشه مشترک: افسوس بر گذر عمر و جوانی و به هدف نرسیدن.
مضمون بیت اول (شهریار): تشبیه جوانی به شمعی که برای یافتن زندگانی (هدف) سوزانده شده، اما نه تنها زندگانی یافت نشده، بلکه خود جوانی هم از دست رفته است. مضمون بر پایه حسرت و از دست دادن سرمایه (جوانی) در راهی بی‌نتیجه است.
مضمون بیت دوم (ادیب): تشبیه جوانی به فصل بهار و آرزوها به گل امید. مضمون بر پایه نرسیدن به آرزوها و نشکفتن گل امید در دوران جوانی (بهار عمر) استوار است و حسرت را با عناصر طبیعت بیان می‌کند.

اندیشه مشترک: غنیمت شمردن حال و توجه به گذرایی عمر.
مضمون بیت اول (نزاری): اندرز مستقیم به خوش بودن و غصه نخوردن برای آینده‌ای نامعلوم (کِشته‌ای که هنوز درو نشده). مضمون بر پایه ترک اندوه آینده و توجه به حال استوار است.
مضمون بیت دوم (حافظ): دعوت به نشستن کنار جوی آب و دیدن گذر عمر که مانند آب روان است. مضمون بر پایه تصویر گذر آب و عمر و دریافتن پیام گذرایی جهان از این منظره شکل گرفته است. لحن آرام‌تر و contemplative تری دارد.

ج

مضمون به «چگونگی» بیان یک اندیشه اشاره دارد؛ یعنی روش، تصویر، لحن و زاویه دیدی که برای ارائهٔ آن اندیشه به کار گرفته می‌شود.

گزینه ب

اندیشه، فکر یا مفهوم اصلی متن است (چه چیزی گفته می‌شود؟) و مضمون، شیوهٔ هنریِ بیان آن اندیشه است (چگونه گفته می‌شود؟).

گزینه د

بیت اول دربارهٔ قدرت عشق در از بین بردن تعلقات غیر از معشوق صحبت می‌کند. بیت دوم دربارهٔ فروتنی و توجه بزرگان به زیردستان (درویشان) است. این دو بیت اندیشهٔ اصلی مشترکی ندارند تا بتوان مضامین آن‌ها را مقایسه کرد.

گزینه ج

مضمون این بیت برای بیان بی‌اعتباری دنیا، استفاده از تصویر «پیرزن عشوه گر» و «عروسی که دامادهای بسیار داشته» است که نشان‌دهندهٔ فریبندگی و بی‌وفایی دنیاست.

گزینه ج

مضمون بیشتر به «چگونگی» بیان محتوا از طریق تصویر، لحن، کلمات و نگاه گوینده مربوط است. وزن و قالب اگرچه بر کلیت اثر تأثیر دارند، اما نقش مستقیم آن‌ها در شکل‌دهی به شیوهٔ خاص بیان یک اندیشه (مضمون) معمولاً کمتر از سایر گزینه‌هاست.

مضمون یعنی «شیوهٔ گفتن» یک حرف یا فکر در ادبیات. مثل این است که چند نفر بخواهند بگویند «زندگی سخت است». یکی ممکن است آن را به کوهنوردی سخت تشبیه کند، دیگری به دریای طوفانی، و سومی با لحن گله‌آمیز از آن بگوید. فکر اصلی («زندگی سخت است») یکی است، اما این شیوه‌های مختلف بیان، «مضمون»های متفاوت هستند.

چون ارزش و زیبایی یک اثر ادبی فقط به اندیشهٔ اصلی آن نیست، بلکه به چگونگی بیان آن اندیشه (مضمون) نیز بستگی دارد. درک مضمون به ما کمک می‌کند تا ظرافت‌های هنری، نوآوری‌های شاعر یا نویسنده، لحن، حس و حال متن، و لایه‌های پنهان معنایی را بهتر درک کنیم و از خواندن اثر لذت بیشتری ببریم.

اندیشه مشترک: ناتوانی عقل در برابر عشق یا در قلمرو عشق.
مضمون بیت ۱: بیان ناتوانی عقل در قالب یک داستان یا روایت کوتاه؛ عقل تلاش می‌کند در کار عشق دخالت کند یا مانند عشق عمل کند (دیوانه ساختن)، اما موفق نمی‌شود. مضمون بر پایهٔ شکست عقل در تقلید یا رقابت با عشق است.
مضمون بیت ۲: بیان ناتوانی عقل به صورت مستقیم‌تر و با استفاده از تقابل مکانی؛ عقل نمی‌تواند راه کوی عشق را پیدا کند، در حالی که عشق راه رسیدن به حقیقت (سرای وجود) را می‌داند. مضمون بر پایهٔ ناآگاهی عقل از مسیر عشق و آگاهی عشق از مسیر حقیقت استوار است.

خیر، مضمون دقیقاً همان پیام یا نتیجه اخلاقی نیست. پیام یا نتیجه اخلاقی، همان «اندیشه» یا «درونمایه» اصلی متن است (چه چیزی می‌خواهد بگوید). اما مضمون، «شیوهٔ هنریِ بیان» آن پیام یا اندیشه است (چگونه آن را می‌گوید). یک پیام ممکن است با مضامین (شیوه‌های بیان) متفاوتی ارائه شود.

مضمون آفرینی یعنی ابداع و خلق شیوه‌های بیانی نو، تازه و هنرمندانه برای ارائهٔ اندیشه‌ها و مفاهیم، حتی اگر آن اندیشه‌ها تکراری باشند. اهمیت آن در این است که باعث تازگی، جذابیت و خلاقیت در شعر می‌شود و قدرت و مهارت شاعر را نشان می‌دهد. شاعرانی که می‌توانند برای مفاهیم مشترک، مضامین بدیع و تأثیرگذار بیافرینند، آثار ماندگارتری خلق می‌کنند و شعر را از تکرار و ابتذال دور نگه می‌دارند.