آموزش جامع ایهام - ایهام تناسب

ایهام در کلمه «عهد»

عهد کردی که کشی فرصت خود را روزی
فرصت ار یافتی، آن عهد فراموش مکن

کلمه «عهد» دو معنی دارد که هر دو در این بیت درست است:
۱. پیمان: اگر فرصت (زمان مناسب یا خودِ شاعر که تخلصش فرصت است) یافتی، آن پیمانی که بستی را فراموش نکن.
۲. روزگار، دوران: اگر فرصت یافتی، آن دوران (آشنایی و...) را فراموش نکن.
(خود کلمه «فرصت» هم ایهام دارد: ۱- زمان مناسب ۲- تخلص شاعر).

ایهام در کلمه «مدام»

اگر دو چشم تو مستِ مدام خواهد بود
خروش و مستی ما هر دوام خواهد بود

کلمه «مدام» دو معنی دارد که هر دو قابل قبول است:
۱. پیوسته، همیشه: اگر چشمان تو همیشه مست باشد...
۲. شراب: اگر چشمان تو مستِ شراب باشد...
هر دو معنی با فضای عاشقانه و مستی بیت سازگار است.

ایهام در کلمه «بوی»

بر بوی سر زلف تو چون عود بر آتش
می سوزم و می سازم و باد است به دستم

کلمه «بوی» دو معنی دارد:
۱. رایحه، عطر: به خاطر عطر زلف تو مثل عود می سوزم...
۲. امید، آرزو: به امیدِ (وصال) زلف تو مثل عود می سوزم...
هر دو معنی در این بیت عاشقانه مناسب است.

ایهام در کلمه «مردمان»

ز گریه، مردم چشمم نشسته در خون است
ببین که در طلبت حالِ مردمان چون است؟

کلمه «مردمان» دو معنی دارد:
۱. جمع مردم، انسان ها: ببین که حال مردم در آرزوی تو چگونه است؟
۲. جمع مردمک (مردمک های چشم): با توجه به «مردم چشمم» در مصرع اول، می توان گفت: ببین که حال مردمک های چشمم در جستجوی تو چگونه است؟ (که از گریه خون شده اند).
هر دو معنی با توجه به کل بیت قابل قبول است.

ایهام در کلمه «ضرب»

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش
تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم

کلمه «ضرب» با توجه به تشبیه شاعر به «چنگ» (نوعی ساز) دو معنی دارد:
۱. ضربه، زدن: تو هر ضربه ای که می خواهی به من (که تسلیم هستم) بزن.
۲. ضرب یا میزان در موسیقی، نواختن ساز: تو هر ضرب و آهنگی که می خواهی بنواز تا من (مانند چنگ) همراهی کنم.
(کلمه «بنواز» هم ایهام دارد: ۱- نوازش کن ۲- بنواز (موسیقی)).

ایهام در کلمه «دوراندیش»

ای دمت عیسی، دم از دوری مزن
من غلام آن که دوراندیش نیست

کلمه «دوراندیش» دو معنی پیدا می کند:
۱. عاقبت نگر، محتاط: من بنده کسی هستم که محتاط و ملاحظه کار نیست (و بی پروا عشق می ورزد).
۲. کسی که به دوری می اندیشد: من بنده کسی هستم که به فکر دوری و جدایی نیست (و همیشه طالب وصل است).
هر دو معنی در فضای عاشقانه و عرفانی بیت مناسب است.

ایهام چندگانه در عبارت «خواب شیرین»

امشب صدای تیشه از بیستون نیامد
گویی به خواب شیرین فرهاد رفته باشد

عبارت «خواب شیرین» با توجه به داستان فرهاد و شیرین، حداقل سه معنی می تواند داشته باشد:
۱. خواب خوش و عمیق: شاید فرهاد به خوابی خوش فرورفته است.
۲. دیدن شیرین در خواب: شاید فرهاد در خواب، معشوقش شیرین را می بیند.
۳. مرگ (کنایه): خواب شیرین می تواند کنایه از مرگ باشد؛ شاید فرهاد مرده است.
اینکه چند معنی برای یک عبارت قابل تصور باشد، قدرت ایهام را نشان می دهد.

ایهام تناسب در کلمه «روی»

گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد؟
اکسیر عشق بر مِسم افتاد و زَر شدم

کلمه «روی» دو معنی دارد: ۱- چهره ۲- فلزِ روی.
معنی اول (چهره) در بیت کاملاً مناسب است: چه کسی چهره سرخ تو را زرد کرد؟
معنی دوم (فلز روی) در بیت معنای مستقلی ندارد، اما با کلمات «مِس» و «زَر» (که نام فلزات دیگر هستند) تناسب (مراعات نظیر) دارد. پس اینجا ایهام تناسب داریم.

ایهام تناسب در کلمه «مهر»

چون شبنم اوفتاده بُدم پیشِ آفتاب
مهرم به جان رسید و به عیّوق بر شدم

کلمه «مِهر» دو معنی دارد: ۱- محبت، عشق ۲- خورشید.
معنی اول (محبت) در بیت مناسب است: محبت (معشوق) به جانم رسید و مرا بالا برد.
معنی دوم (خورشید) با توجه به «پیش آفتاب» بودن، کمی نامناسب است، اما با کلمات «آفتاب» و «عیّوق» (نام یک ستاره) تناسب دارد. پس ایهام تناسب داریم.

ایهام تناسب در کلمه «آیت»

روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد
زآن زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما

کلمه «آیت» دو معنی دارد: ۱- نشانه ۲- آیه قرآن.
معنی اول (نشانه) در بیت کاملاً مناسب است: چهره زیبایت نشانه ای از لطف را بر ما آشکار کرد.
معنی دوم (آیه قرآن) به تنهایی در بیت درست نیست، اما با کلمه «تفسیر» (که برای آیات قرآن به کار می رود) تناسب دارد. پس ایهام تناسب داریم.

ایهام تناسب در عبارت «جان شیرین»

چرا ملامت خواجو کنی که چون فرهاد
به پای دوست درافکند جان شیرین را؟

عبارت «جان شیرین» دو معنی دارد: ۱- جان عزیز و گرامی ۲- جانِ شیرین (معشوقه فرهاد).
معنی اول (جان عزیز) در بیت مناسب است: خواجو مثل فرهاد جان عزیزش را فدای دوست کرد.
معنی دوم (جانِ شیرین) منطقی نیست (فرهاد جان شیرین را فدا نکرد)، اما کلمه «شیرین» در این معنی با کلمه «فرهاد» تناسب داستانی دارد. پس ایهام تناسب داریم.