1736019749.png)
آرایه جناس: بازی زیبای کلمات!
تا به حال به کلماتی برخورد کرده اید که در ظاهر، یعنی در نوشتن یا خواندن، شبیه به هم باشند اما معنی های متفاوتی داشته باشند؟ مثلا وقتی می شنوید: «گورِ پدرِ رفتگر، روفت گر کویِ دوست» در اینجا کلمه «روفتگر» اول به معنی کسی است که جارو می کند و دومی یعنی «اگر کوی دوست را جارو کرد». این بازی زیبا با کلمات شبیه به هم در ادبیات، آرایه جناس نام دارد. جناس در لغت به معنی هم جنس بودن است و در ادبیات، یعنی آوردن دو یا چند کلمه در یک بیت یا عبارت که در لفظ (شکل ظاهری، حروف یا صدا) بسیار شبیه یا یکسان باشند، اما در معنی متفاوت باشند.
جناس به شعر و نثر، موسیقی و زیبایی خاصی می بخشد و باعث می شود کلام آهنگین تر و جذاب تر به گوش برسد. همچنین گاهی باعث ایجاد طنز یا ایهام می شود.
انواع اصلی آرایه جناس
جناس را به طور کلی می توان به دو دسته بزرگ تقسیم کرد:
- جناس همسان (تام): وقتی دو کلمه در نوشتن و خواندن کاملا یکسان هستند، اما معنی متفاوتی دارند.
- جناس ناهمسان (ناقص یا غیرهمسان): وقتی دو کلمه در نوشتن یا خواندن بسیار شبیه به هم هستند و فقط اختلاف کوچکی (در یک حرف یا یک حرکت) دارند.
۱. جناس همسان (تام)
این نوع جناس، زیباترین و کامل ترین نوع جناس است. در جناس تام، دو کلمه از نظر شکل ظاهری (تعداد و ترتیب حروف و حرکات) هیچ تفاوتی با هم ندارند، اما وقتی در جمله قرار می گیرند، می فهمیم که دو معنی کاملا متفاوت دارند.
جناس تام: نهاد / نهاد
عشق شوری در نهادِ ما نهاد
جانِ ما در بوتهٔ سودا نهاد
کلمه «نهاد» دو بار تکرار شده است:
نهاد (اول): اسم، به معنی ذات، درون، باطن
نهاد (دوم): فعل ماضی، به معنی قرار داد، گذاشت
چون ظاهر یکسان و معنی متفاوت است، جناس تام داریم.
جناس تام: زاد / زاد
بیا و برگِ سفر ساز و زادِ ره برگیر
که عاقبت بِرَود هر که او ز مادر زاد
زاد (اول): اسم، به معنی توشه، آذوقه سفر
زاد (دوم): فعل ماضی، به معنی زاده شد، به دنیا آمد
ظاهر یکسان، معنی متفاوت = جناس تام.
جناس تام: روان / روان
شادی به روزگار گدایان کوی توست
روزی که تو به شادی ایشان روان شوی
جان ها فدای تو که روان را خبر کنند
...
روان (اول): فعل مضارع از مصدر رفتن (روان شدن، رفتن)
روان (دوم): اسم، به معنی روح، جان
ظاهر یکسان، معنی متفاوت = جناس تام.
۲. جناس ناهمسان (ناقص یا غیرهمسان)
در این نوع جناس، دو کلمه در تلفظ یا نوشتار بسیار شبیه هم هستند اما کاملا یکسان نیستند. این تفاوت کوچک می تواند در یک حرف یا یک حرکت (صدا) باشد.
الف) جناس ناقص اختلافی (جناس محرَّف):
دو کلمه فقط در یک حرف با هم تفاوت دارند. این حرف متفاوت می تواند در اول، وسط یا آخر کلمه باشد.
اختلاف در حرف اول: کَرد / گَرد
بزد نیزه اش را به دو نیم کَرد
نشست از برِ اسب و برخاست گَرد
دو کلمه کَرد و گَرد فقط در حرف اول (ک / گ) تفاوت دارند.
اختلاف در حرف میانی: آویخته / آمیخته
چوک ز شاخ درخت خویشتن آویخته
زاغ سیه بر دو بال، عالیه آمیخته
دو کلمه آویخته و آمیخته فقط در حرف میانی (و / م) تفاوت دارند.
اختلاف در حرف پایانی: یاد / یار
به یادِ یار و دیار آن چنان بگریم زار
که از جهان ره و رسم سفر براندازم
دو کلمه یاد و یار فقط در حرف آخر (د / ر) تفاوت دارند.
ب) جناس ناقص حرکتی:
دو کلمه در حروف کاملا یکسان هستند، اما فقط در حرکت (مصوت کوتاه: ـَـِـُ) یکی از حروف با هم تفاوت دارند.
اختلاف در حرکت: مِهر / مُهر - سَر / سِرّ
ای مِهر تو در دل ها وی مُهر تو بر لب ها
وی شور تو در سَرها وی سِرّ تو در جان ها
مِهر (عشق، محبت، خورشید) با مُهر (نگین، خاتم) در حرکت حرف اول (کسره / ضمه) تفاوت دارند.
سَر (عضو بدن، بالا) با سِرّ (راز) در حرکت حرف اول (فتحه / کسره) تفاوت دارند.
اختلاف در حرکت: رُفت / رَفت
باید به مژگان رُفت گرد از طور سینین
باید به سینه رَفت زین جا تا فلسطین
رُفت (از مصدر رفتن، به معنی جارو کرد) با رَفت (از مصدر رفتن، به معنی حرکت کرد) در حرکت حرف اول (ضمه / فتحه) تفاوت دارند.
ج) جناس ناقص افزایشی (جناس زاید یا مُذَیَّل):
یکی از دو کلمه، یک حرف بیشتر از دیگری دارد. این حرف اضافه می تواند در اول، وسط یا آخر کلمه باشد.
افزایش در اول: یار / دیار
به یادِ یار و دیار آن چنان بگریم زار
که از جهان ره و رسم سفر براندازم
کلمه دیار یک حرف (د) در ابتدا بیشتر از یار دارد.
افزایش در وسط: چمان / چمن
سروِ چمان من چرا میل چمن نمی کند؟
همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند
کلمه چمان یک حرف (ا) در وسط بیشتر از چمن دارد.
افزایش در آخر: کار / کارد
کارِ دلم به جان رسد، کارد به استخوان رسد
ناله کنم بگویدم دم مزن و بیان مکن
کلمه کارد یک حرف (د) در آخر بیشتر از کار دارد.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما سعی کنید جناس ها را در بیت های زیر پیدا کنید و نوع آن ها را (تام یا ناقص) مشخص کنید.
1 «پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت / ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم»
جناس ناقص افزایشی بین «دو» و «جو» (ج یک حرف بیشتر دارد). (البته این جناس خیلی قوی نیست).
2 «گفتم کی ام دهان و لبت کامران کنند؟ / گفتا به چشم، هر چه تو گویی چنان کنند»
جناس تام بین «کی» (چه وقت؟) و «کی» (چه کسی؟).
جناس ناقص اختلافی بین «کامران» و «چنان».
3 «تنت در جامه چون در جام باده / دلت در سینه چون در سیم ساده»
جناس ناقص اختلافی بین «جامه» و «جام» (ه آخر در جامه تلفظ نمی شود).
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه جناس
1 اهمیت نوع جناس در کنکور: در بیشتر سوالات کنکور، فقط پیدا کردن «جناس» کافی است و نیازی به تعیین نوع دقیق آن (تام، اختلافی، حرکتی، افزایشی) نیست. مگر اینکه در خود سوال یا گزینه ها به نوع خاصی اشاره شده باشد (مثلاً بپرسند: «در کدام گزینه جناس تام وجود دارد؟»).
2 تفاوت جناس تام و تکرار: جناس تام را با آرایه «تکرار» اشتباه نگیرید! در تکرار، یک کلمه با همان لفظ و همان معنی دوباره می آید. اما در جناس تام، دو کلمه لفظ یکسان ولی معنی متفاوت دارند. مثال: «یار، یارِ من است.» (یار اول و دوم تکرار است). «مرا تا جان بود، جانان تو باشی.» (جان و جانان جناس ناقص). «شانه بر زلفِ پریشان زده ای، به! چه پریشان نظری.» (پریشان و پریشان: تکرار). «روانِ شو، روانِ ما شاد شد.» (روان اول و دوم: جناس تام).
3 جناس میان دو بخش کلمه: گاهی جناس بین یک کلمه و بخشی از کلمه دیگر اتفاق می افتد (که به آن جناس خط یا مُطَرَّف هم می گویند، اما دانستن نامش ضروری نیست). مثال: «چون پیشتر آید پیِ شبرنگ وی از پیش» (جناس بین پیشتر و پی).
4 اهمیت املا و تلفظ: برای تشخیص درست جناس، به املای دقیق و نحوه تلفظ کلمات (به خصوص حرکات) دقت کنید.
5 جناس و موسیقی شعر: جناس یکی از مهم ترین عوامل ایجاد موسیقی درونی در شعر و نثر است و به زیبایی و خوش آهنگی کلام کمک زیادی می کند.
سوالات پرتکرار جناس در امتحانات و کنکور
جناس از آرایه هایی است که معمولا در سوالات کنکور و امتحانات مطرح می شود. بیایید چند نمونه را با هم ببینیم.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام بیت، آرایه «جناس تام» وجود دارد؟
الف تا رفت دیده و دل من همچو رفتنش / هر لحظه ای هزار غمم تازه می شود
ب گفتم که بوی عشق که داری؟ بگوی! گفت: / بوی کسی که بوی ندارد، چسان بود؟
ج چنان سایه گشتم به بالای تو / که خود را نمی یابم الا به تو
د برادر، که در بند خویش است / نه برادر، نه خویش است
گزینه د
در گزینه «د»، کلمه «خویش» دو بار به دو معنی متفاوت به کار رفته است: ۱- خود، نفس (در بند خویش) ۲- قوم و خویشاوند (نه خویش است). چون لفظ یکسان و معنی متفاوت است، جناس تام داریم.
2 کدام گزینه فاقد آرایه جناس است؟
الف خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است
ب من همان روز دل و صبر به یغما دادم / که مقیم حرم و دیر مغانم کردی
ج گلاب است گویی به جویش روان / همی شاد گردد ز بویش روان
د جان بی جمال جانان میل جهان ندارد / هر کس که این ندارد حقا که آن ندارد
گزینه ب
گزینه «ب» جناس مشخصی ندارد.
بررسی گزینه های دیگر: الف) جناس ناقص اختلافی بین «خیزید» و «خز»، «خزان» و «وزان». ب) جناس تام بین «روان» (جاری) و «روان» (جان). د) جناس ناقص اختلافی بین «جان» و «جهان» / «جان» و «جانان» / «این» و «آن».
3 در بیت «در این حضرت چو مشتاقان نیاز آرند، ناز آرند / که با این درد اگر در بند درمان اند، درمان اند»، چند جناس تام یافت می شود؟
الف یک
ب دو
ج سه
د چهار
گزینه ب
دو جناس تام در بیت وجود دارد:
1. آرند (اول و دوم): اولی از مصدر آوردن (نیاز آوردن)، دومی از مصدر آرمیدن (ناز آرمیدن یا ناز کردن).
2. درمان اند (اول و دوم): اولی به معنی «در پیِ درمان هستند»، دومی به معنی «دردمند هستند» (در مانده).
4 نوع جناس در کدام گزینه با بقیه متفاوت است؟
الف کار - بار
ب باد - یاد
ج مَشک - مُشک
د تار - مار
گزینه ج
گزینه «ج» (مَشک / مُشک) جناس ناقص حرکتی است (اختلاف در حرکت حرف اول).
گزینه های الف، ب، د همگی جناس ناقص اختلافی هستند (اختلاف در یک حرف: ک/ب، ب/ی، ت/م).
5 در بیت «پیشهٔ من عاشقی و پیشهٔ او دلبری / ما به یکی کار مشغول و او به دیگر کار»، کدام کلمات جناس دارند؟
الف پیشه - پیشه
ب عاشقی - دلبری
ج کار - کار
د یکی - دیگر
گزینه الف
کلمات «پیشه» و «پیشه» در ظاهر و معنی یکسان هستند و آرایه تکرار دارند، نه جناس. (دقت کنید که سوال از جناس پرسیده و گاهی گزینه تکرار را برای گمراهی می آورند. در اینجا هیچ جناس دیگری وجود ندارد، پس به نظر می رسد منظور طراح همین بوده یا سوال ایراد دارد. اگر منظور جناس ناقص بین پیشه و پیش بود، باز هم سوال دقیق نیست. اما اگر مجبور به انتخاب باشیم، جناس ضعیفی بین پیشه و پیشه نیست).
توجه: سوال احتمالاً ایراد دارد. در این بیت جناس واضحی وجود ندارد. شاید منظور جناس ناقص بین «پیشه» (شغل) و «پیش» (جلو) در کلمه «پیشه او» بوده که بسیار بعید است. اگر بخواهیم به زور جناس پیدا کنیم، شاید جناس خط بین «پیشه» و «ش» در «مشغول»! که بسیار دور از ذهن است. «کار» و «کار» نیز تکرار است.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه جناس را تعریف کنید و انواع اصلی آن را نام ببرید.
جناس آرایه ای لفظی است که در آن دو یا چند کلمه که در تلفظ یا نوشتار یکسان یا بسیار شبیه به هم هستند، اما معنی متفاوتی دارند، در یک بیت یا عبارت به کار می روند.
انواع اصلی جناس عبارتند از: ۱- جناس همسان (تام) ۲- جناس ناهمسان (ناقص).
7 در بیت زیر جناس ها را بیابید و نوع آن ها را مشخص کنید.
ای دل ز دوستان وفادار یاد کن
وز جور اختران جفاپیشه داد کن
جناس ناقص اختلافی بین «یاد» و «داد» (اختلاف در حرف اول: ی / د).
8 تفاوت جناس تام و تکرار چیست؟
در جناس تام، دو کلمه از نظر لفظ (شکل ظاهری، تلفظ و املا) کاملا یکسان هستند، اما معنی متفاوتی دارند.
در تکرار، یک کلمه با همان لفظ و همان معنی، دوباره در کلام تکرار می شود.
9 در بیت «گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگویم / چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی»، کلمات هم جنس را بیابید و نوع رابطه آن ها را مشخص کنید.
کلمات هم جنس: «بگویم» و «بگویم» / «چو» و «چون» / «بیایی» و «بیایی».
نوع رابطه: همه این موارد آرایه تکرار هستند، زیرا معنی آن ها در هر بار استفاده یکسان است. (چو و چون هم در اینجا هر دو به معنی «وقتی که» هستند و تکرار محسوب می شوند نه جناس).
10 یک نمونه جناس ناقص افزایشی و یک نمونه جناس ناقص حرکتی مثال بزنید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد)
جناس ناقص افزایشی: «در میان جان من منزل گرفتی» (میان / جان)
جناس ناقص حرکتی: «آن قَدر خوب است که آن قِدر نداند هیچکس» (قَدر / قِدر)
نتیجه گیری:
آرایه جناس، با بازی هوشمندانه با کلمات هم شکل یا هم آوا، موسیقی دلنشینی به شعر و نثر می بخشد و توجه خواننده را به ارتباط ظریف بین واژه ها جلب می کند. شناخت انواع جناس، به ویژه تفاوت جناس تام با تکرار و تشخیص انواع جناس ناقص، به درک عمیق تر زیبایی های لفظی زبان فارسی کمک می کند. این آرایه نه تنها کلام را زیباتر می کند، بلکه گاهی به انتقال بهتر معنا و ایجاد ایهام و طنز نیز یاری می رساند.