1736019749.png)
آرایه اشتقاق: بازی با ریشه های هم خانواده کلمات!
در زبان فارسی، خیلی از کلمات از یک ریشه مشترک ساخته می شوند و به نوعی «هم خانواده» هستند. مثلاً کلمات «علم»، «عالم»، «معلوم» و «تعلیم» همگی از ریشه «ع ل م» گرفته شده اند. وقتی شاعر یا نویسنده در یک بیت یا عبارت، دو یا چند کلمه را که دارای ریشه مشترک هستند، نزدیک به هم به کار می برد تا به زیبایی و موسیقی کلام بیفزاید یا بر ارتباط معنایی آن ها تأکید کند، از آرایه اشتقاق استفاده کرده است.
گاهی هم کلماتی به کار می روند که ریشه کاملاً یکسانی ندارند، اما از نظر ظاهری و حروف اصلی بسیار شبیه به هم هستند و این تصور را ایجاد می کنند که هم ریشه اند. به این حالت که شباهت ظاهری زیاد است اما ریشه دقیقاً یکی نیست، شبهِ اشتقاق (یعنی شبیه به اشتقاق) می گویند که آن را هم در دسته آرایه اشتقاق بررسی می کنیم.
پس اشتقاق یعنی به کار بردن واژه هایی در یک بیت یا عبارت که دارای ریشه فعلی یا اسمی یکسان باشند (اشتقاق) و یا در ظاهر بسیار شبیه به هم باشند و هم ریشه به نظر برسند (شبه اشتقاق).
چگونه آرایه اشتقاق را تشخیص دهیم؟
برای پیدا کردن اشتقاق، به دنبال کلماتی در بیت یا جمله بگردید که:
- حروف اصلی مشترکی دارند (معمولاً سه حرف اصلی).
- از نظر معنایی به هم مرتبط هستند و حس می کنید از یک خانواده اند.
- یا اینکه حروف اصلی شان کاملاً یکی نیست، اما از نظر ظاهری و تلفظ بسیار شبیه به هم هستند (شبه اشتقاق).
مثال های کاربردی از آرایه اشتقاق
بیایید با چند مثال، انواع اشتقاق را ببینیم:
اشتقاق از ریشه «ح ب ب» (دوست داشتن)
گر تیغ برکشد که محبّان همی زنم
اول کسی که لافِ محبّت زند منم
کلمات «محبّان» (جمع محبّ: دوستدار) و «محبّت» (دوستی) هر دو از ریشه «ح ب ب» هستند و آرایه اشتقاق دارند.
اشتقاق از ریشه «د ل ل» (راهنمایی کردن)
ای دلیلِ دلِ گم گشته، خدا را مددی
که غریب ار نبرد ره، به دلالت برود
کلمات «دلیل» (راهنما) و «دلالت» (راهنمایی) از ریشه مشترک «د ل ل» هستند و اشتقاق دارند.
شبه اشتقاق (شباهت ظاهری، ریشه متفاوت)
بسی تاختند و بسی توختند
بسی ساختند و بسی سوختند
در اینجا، «تاختند» (از ریشه تاختن) و «توختند» (از ریشه توختن به معنی پرداختن یا گرفتن) ریشه یکسانی ندارند، اما از نظر ظاهری و وزن بسیار شبیه هستند. همچنین «ساختند» (از ریشه ساختن) و «سوختند» (از ریشه سوختن) ریشه مشترک ندارند اما شبیه به نظر می رسند. به این موارد «شبه اشتقاق» می گویند که در بررسی آرایه اشتقاق به حساب می آیند.
اشتقاق از ریشه «ع ش ق» (همراه با جناس)
نشانِ عاشق آن باشد که شب با روز پیوندد
ز رویِ عشقِ رویِ یار، خود بنماید اسرارم
کلمات «عاشق» و «عشق» از ریشه «ع ش ق» هستند و اشتقاق دارند. همچنین چون اختلافشان فقط در یک حرف است، آرایه جناس ناقص اختلافی نیز دارند.
اشتقاق از ریشه «ط ل ب»
در طلب کوش و مده دامنِ امید ز دست
دولتِ مطلوبِ تو را گَر نه، نوایی باشد
کلمات «طلب» و «مطلوب» از ریشه «ط ل ب» هستند و اشتقاق دارند. (این دو کلمه اختلاف زیادی دارند و جناس محسوب نمی شوند).
اشتقاق از ریشه «ر ح م»
خواجه رحم آر که من مردم مسکین غریبم
نه که هرگز شنوی نالهٔ مرحومی را
کلمات «رحم» و «مرحوم» از ریشه «ر ح م» هستند و اشتقاق دارند.
اشتقاق چه فرقی با جناس و تکرار دارد؟
1745835339.png)
! اشتقاق و جناس:
- اشتقاق: تمرکز بر ریشه مشترک و ارتباط معنایی است. کلمات می توانند اختلاف حروف بیشتری داشته باشند (مثل: عاشق و معشوق).
- جناس ناقص: تمرکز بر شباهت ظاهری و تلفظ است. اختلاف حروف معمولاً فقط یک حرف (در نوع، تعداد یا حرکت) است (مثل: باد و یاد).
- نکته مهم: گاهی دو کلمه هم اشتقاق دارند (چون هم ریشه اند) و هم جناس ناقص (چون فقط یک حرف اختلاف دارند). مثال: عشق و عاشق. در این موارد، هر دو آرایه وجود دارد.
! اشتقاق و تکرار:
- اشتقاق: بین دو یا چند کلمه متفاوت که هم ریشه هستند، اتفاق می افتد (مثل: علم و عالم).
- تکرار: یک کلمه عیناً یا با گرفتن نقش نماهای دستوری (مثل علامت جمع، «ی» نکره، ضمیر متصل) تکرار می شود. مثال: «چون بسی ابلیس آدم روی هست / پس به هر دستی نشاید داد دست». در اینجا «دست» و «دستی» آرایه تکرار دارند، نه اشتقاق یا جناس، چون «دستی» همان کلمه «دست» است که «ی» نکره گرفته و کلمه جدیدی نیست.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما در بیت های زیر کلمات هم ریشه یا شبیه به هم ریشه را پیدا کنید و مشخص کنید اشتقاق دارند یا خیر.
1 «مقام اصلی ما گوشه خرابات است / خداش خیر دهاد آن که این مکان دانست»
بله، «مقام» و «مکان» هر دو از ریشه «ک و ن» یا «ق و م» (بسته به معنا) می توانند باشند و اشتقاق دارند.
2 «در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد / حالتی رفت که محراب به فریاد آمد»
خیر، بین «نمازم» و «محراب» اشتقاق وجود ندارد. (ریشه هایشان متفاوت است: «ن م ی» و «ح ر ب»).
3 «گفتم ای جام جهان بین به تو کی داد حکیم؟ / گفت آن روز که این گنبد مینا می کرد»
بین «جام» و «جهان» شبه اشتقاق وجود دارد (از نظر ظاهری شبیه هستند اما هم ریشه نیستند). بین «حکیم» و کلمات دیگر اشتقاق وجود ندارد.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه اشتقاق
1 آرایه لفظی: اشتقاق مانند جناس و واج آرایی، یک آرایه لفظی است و به زیبایی شنیداری و موسیقی کلام کمک می کند، هرچند می تواند بر ارتباط معنایی کلمات هم تأکید کند.
2 شبه اشتقاق رایج است: به کلماتی که هم ریشه نیستند اما شبیه به نظر می رسند (شبه اشتقاق) دقت کنید، زیرا در سوالات کنکور و امتحانات، آن ها را هم جزو اشتقاق در نظر می گیرند.
3 توجه به حروف اصلی: برای تشخیص اشتقاق واقعی، سعی کنید سه حرف اصلی و مشترک کلمات را پیدا کنید (مثلاً در «مکتوب»، «کاتب»، «کتاب»، حروف اصلی «ک ت ب» هستند).
4 اشتقاق در کلمات فارسی و عربی: اشتقاق هم در کلمات فارسی (مانند «دانش»، «دانا»، «می دانم») و هم در کلمات عربی دخیل در فارسی (مانند «ظلم»، «ظالم»، «مظلوم») یافت می شود.
5 هم پوشانی با جناس: به یاد داشته باشید که بسیاری از موارد اشتقاق، جناس ناقص اختلافی یا افزایشی هم هستند. در گزینه ها دقت کنید که کدام آرایه مد نظر طراح سوال است.
سوالات پرتکرار اشتقاق در امتحانات و کنکور
اشتقاق به عنوان یک آرایه لفظی که به ساختار کلمات توجه دارد، در سوالات آرایه های ادبی مطرح می شود.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام بیت، آرایه «اشتقاق» به کار رفته است؟
الف کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد / یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد
ب جهان پیر است و بی بنیاد از این فرهادکش فریاد / که کرد افسون و نیرنگش ملول از جان شیرینم
ج عالم از شور و شر عشق خبر هیچ نداشت / فتنه انگیز جهان نرگس جادوی تو بود
د چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت / شیوه جنات تجری تحتها الانهار داشت
گزینه ج
در گزینه «ج»، کلمات «شور» و «شر» شبه اشتقاق دارند (ظاهراً شبیه هستند). همچنین «عالم» (از ریشه ع ل م) و «عشق» (از ریشه ع ش ق) اشتقاق ندارند، اما «خبر» و «عشق» در معنای عرفانی ممکن است مرتبط باشند. اصلی ترین مورد شبه اشتقاق «شور» و «شر» است.
2 کدام گزینه «شبه اشتقاق» را نشان می دهد؟
الف رحمت - رحیم
ب ساخت - سوخت
ج نظر - منظور
د دانا - دانش
گزینه ب
گزینه «ب» کلمات «ساخت» و «سوخت» را دارد که ریشه یکسانی ندارند اما ظاهراً شبیه هستند و شبه اشتقاق محسوب می شوند. گزینه های دیگر اشتقاق واقعی دارند (الف: ر ح م، ج: ن ظ ر، د: دان).
3 در بیت «امانت های حق را چین به چین باید سپرد امشب / امینِ وحیِ رب العالمین باشد امین امشب»، کدام جفت کلمه اشتقاق دارند؟
الف امانت - امین
ب حق - وحی
ج چین - چین
د رب - عالمین
گزینه الف
کلمات «امانت» و «امین» هر دو از ریشه «ا م ن» هستند و اشتقاق دارند. (گزینه ج تکرار است).
4 کدام گزینه نمونه ای از آرایه «تکرار» است و نه «اشتقاق» یا «جناس»؟
الف روان - روان (جاری)
ب خوار - خار
ج یار - یاری
د علم - عمل
گزینه ج
در گزینه «ج»، «یاری» همان کلمه «یار» است که «ی» مصدری یا نکره گرفته و کلمه جدیدی برای اشتقاق یا جناس ایجاد نکرده است، پس تکرار محسوب می شود.
بررسی گزینه های دیگر: الف) جناس تام. ب) جناس اختلافی. د) جناس اختلافی.
5 در بیت «جان فدای دهنش باد که در باغ نظر / چمن آرای جهان خوش تر از این غنچه نبست»، اشتقاق بین کدام کلمات محتمل تر است؟
الف جان - جهان
ب باغ - چمن
ج چمن - چمن آرا
د غنچه - نبست
گزینه ج
کلمات «چمن» و «چمن آرا» از ریشه مشترک «چمن» هستند و اشتقاق دارند (چمن آرا: کسی که چمن را می آراید). گزینه الف (جان و جهان) شبه اشتقاق دارند.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه اشتقاق را تعریف کرده و تفاوت آن با جناس ناقص را بیان کنید.
اشتقاق، به کار بردن کلماتی با ریشه مشترک (یا ظاهراً مشترک) در یک بیت یا عبارت است. تفاوت اصلی آن با جناس ناقص این است که در اشتقاق، تمرکز بر ریشه و معنای مشترک است و کلمات می توانند بیش از یک حرف اختلاف داشته باشند (مثل علم و معلوم)، اما در جناس ناقص، تمرکز بر شباهت ظاهری و لفظی است و اختلاف معمولاً فقط در یک حرف یا حرکت است (مثل باد و یاد).
7 آرایه اشتقاق (یا شبه اشتقاق) را در بیت زیر پیدا کرده و توضیح دهید.
ای فروغ ماه حُسن از روی رخشان شما
آبروی خوبی از چاه زنخدان شما
بین کلمات «حُسن» و «خوبی» می توان شبه اشتقاق در نظر گرفت. هرچند ریشه آن ها متفاوت است (ح س ن و خ و ب)، اما از نظر معنایی (زیبایی) بسیار نزدیک هستند و در وزن و ساختار شباهت هایی دارند که ممکن است شاعر برای ایجاد هماهنگی آن ها را کنار هم آورده باشد.
8 چرا بین کلمه «گل» و «گلاب» در بیت «از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر / یادگاری که در این گنبد دوار بماند»، اشتقاق وجود ندارد؟ (فرض کنید بیت این بود: بوی گل آمد و آورد گلاب)
اگر بیتی شامل «گل» و «گلاب» باشد، بین این دو کلمه اشتقاق وجود دارد. زیرا «گلاب» از کلمه «گل» ساخته شده (آبِ گل) و هر دو به یک مفهوم (گل) بازمی گردند و حروف مشترک دارند.
9 در بیت «تحصیل عشق و رندی آسان نمود اول / آخر بسوخت جانم در کسب این فضایل» آیا بین کلمات مشخص شده اشتقاق هست؟
- بین «تحصیل» و «فضایل» اشتقاق وجود دارد (هر دو از ریشه ح ص ل و ف ض ل هستند).
- بین «عشق» و «کسب» اشتقاق وجود ندارد.
- ممکن است بین «تحصیل» و «کسب» (هر دو به معنی به دست آوردن) نوعی ارتباط معنایی یا شبه اشتقاق در نظر گرفته شود.
10 یک بیت مثال بزنید که در آن هم آرایه اشتقاق و هم آرایه جناس وجود داشته باشد.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
«نشانِ عاشق آن باشد که شب با روز پیوندد / ز رویِ عشقِ رویِ یار، خود بنماید اسرارم» (عاشق و عشق: هم اشتقاق از ریشه «ع ش ق»، هم جناس ناقص اختلافی).
«روان خواهش پیش خداوندگار توست / روان کن به خواهش روانم به راه» (خواهش و خداوندگار: اشتقاق. روان و روان: جناس تام. خواهش و خواهش: تکرار).
نتیجه گیری:
آرایه اشتقاق، با بهره گیری از ظرفیت زبان در ساخت واژه های هم خانواده از یک ریشه، به غنای موسیقیایی و انسجام معنایی کلام کمک می کند. این آرایه، چه به صورت هم ریشه بودن واقعی کلمات و چه به صورت شباهت ظاهری در شبه اشتقاق، پیوندهای پنهان و آشکار بین واژه ها را برجسته می سازد و توجه خواننده را به ارتباط معنایی آن ها جلب می کند. شناخت اشتقاق و تمایز آن از آرایه های مشابه مانند جناس و تکرار، به درک دقیق تر زیبایی های لفظی در ادبیات فارسی کمک می کند.