1736019749.png)
آرایه حُسن تعلیل: دلیلی شاعرانه برای پدیده ها!
چرا باران می بارد؟ چرا گل ها رنگارنگ هستند؟ چرا برگ ها در پاییز زرد می شوند؟ علم برای همه این ها دلایل منطقی و واقعی دارد. اما گاهی شاعران و نویسندگان، برای زیباتر کردن کلامشان و بیان احساسات خود، دلایلی غیرواقعی، تخیلی و ادیبانه برای این پدیده ها می آورند. آن ها به جای بیان علت اصلی و علمی، یک علت شاعرانه و زیبا می تراشند. به این کار هنرمندانه، آرایه حُسن تعلیل می گویند. «حُسن» یعنی زیبایی و «تعلیل» یعنی علت آوردن؛ پس حسن تعلیل یعنی آوردن علتی زیبا و شاعرانه (اما غیرواقعی) برای یک پدیده یا حالت.
پس حسن تعلیل یعنی شاعر یا نویسنده، برای موضوعی، دلیلی غیرواقعی، ادبی و مبتنی بر تخیل بیان کند، به طوری که این دلیل تراشی، باعث زیبایی و شگفتی کلام شود. نکته کلیدی این است که دلیل ذکر شده، علت اصلی و منطقی آن پدیده نیست، بلکه زاییده ذهن خلاق ادیب است.
چگونه آرایه حسن تعلیل را پیدا کنیم؟
برای تشخیص حسن تعلیل، باید به دنبال جملاتی بگردیم که در آن ها برای یک پدیده (طبیعی یا انسانی) علتی ذکر شده است و سپس از خود بپرسیم:
- آیا این علت، علت واقعی و علمی آن پدیده است؟
- آیا این علت، دلیلی ادبی، خیالی و شاعرانه است؟
اگر پاسخ سوال اول «خیر» و پاسخ سوال دوم «بله» بود، به احتمال زیاد با آرایه حسن تعلیل روبرو هستیم. همچنین، گاهی وجود کلماتی که معنای «علت» و «سبب» را می رسانند، می تواند نشانه ای برای وجود این آرایه باشد.
1745835339.png)
! کلمات نشانگر علت: کلماتی مانند «که»، «زیرا»، «چون»، «از»، «ز»، «زان»، «تا» (اگر به معنی «به این دلیل که» یا «برای اینکه» باشند) و همچنین واژه های «علت»، «سبب»، «دلیل»، «بهرِ»، «برایِ» می توانند نشانه ای برای جستجوی حسن تعلیل باشند. اما حواستان باشد که وجود این کلمات همیشه به معنی وجود حسن تعلیل نیست! باید حتماً بررسی کنید که آیا علت ذکر شده، غیرواقعی و ادبی است یا خیر.
! علت واقعی، حسن تعلیل نیست: اگر دلیل ذکر شده برای پدیده ای، علت واقعی و منطقی آن باشد، دیگر حسن تعلیل نداریم. حسن تعلیل، زیبایی اش در همان علت تراشیِ شاعرانه است.
مثال های کاربردی از آرایه حسن تعلیل
بیایید با چند مثال، زیبایی و خلاقیت این آرایه را ببینیم:
علت شاعرانه برای بارش باران
رسم بدعهدی ایّام چو دید ابر بهار
گریه اش بر سمن و سنبل و نسرین آمد
علت واقعی بارش باران، فرایندهای طبیعی در جو زمین است. اما شاعر می گوید ابر بهار به این دلیل می بارد (گریه می کند) که بی وفایی روزگار را دیده است. این علتی زیبا، شاعرانه و غیرواقعی است، پس حسن تعلیل داریم.
علت شاعرانه برای بسته بودن دهان پسته
پسته دهان بسته زان بود که ندارد
خوبی و شیرینی دهان که تو داری
علت واقعی بسته بودن پسته نارس، ویژگی های گیاه شناسی آن است. اما شاعر با استفاده از حرف «زان» (مخفف از آن = به آن دلیل)، علتی شاعرانه می آورد: پسته به این دلیل دهانش بسته است که شیرینی و زیبایی دهان معشوق را ندارد (و شاید از خجالت حرف نمی زند!). این حسن تعلیل است.
علت شاعرانه برای سکوت دانا
از آن مرد دانا دهان دوخته است
که بیند که شمع از زبان سوخته است
علت واقعی سکوت فرد دانا می تواند تأمل یا کم حرفی باشد. اما شاعر با استفاده از «از آن... که» (به آن سبب که)، علتی ادبی می آورد: مرد دانا به این دلیل سکوت می کند که می بیند شمع به خاطر زبانش (فتیله اش که می سوزد و روشنی می دهد) می سوزد و نابود می شود. این تشبیه و علت تراشی، حسن تعلیل است.
علت شاعرانه برای روییدن گل از خاک
عجب نیست بر خاک اگر گل شکفت
که چندین گل اندام در خاک خفت
علت واقعی رشد گل از خاک، وجود بذر و شرایط مناسب است. اما شاعر با آوردن «که» تعلیل، دلیلی عاطفی و شاعرانه ارائه می دهد: گل از خاک می روید زیرا انسان های زیبارو و لطیف (گل اندام) زیادی در خاک دفن شده اند. این حسن تعلیل است.
حسن تعلیل در قالب پرسش و پاسخ شاعرانه
چرا خم گشته می گردند پیران جهان دیده؟
به زیر خاک می جویند ایام جوانی را
علت واقعی خمیدگی پیران، ضعف جسمانی و تأثیر جاذبه است. اما شاعر در پاسخ به این سوال، علتی شاعرانه و تخیلی می آورد: پیران خم می شوند چون دارند در زیر خاک دنبال روزهای جوانی شان می گردند! این حسن تعلیل است.
هیچ دانی ز چه دامان فلک پرگهر است؟
خواست هر صبح به پای تو نثاری بکند
علت واقعی وجود ستارگان (گهر)، پدیده های نجومی است. اما شاعر می گوید آسمان به این دلیل پر از ستاره است که می خواسته هر صبح آن ها را به پای معشوق بریزد (نثار کند). این هم یک دلیل زیبا و غیرواقعی است.
حسن تعلیل در دو بیت پیوسته (موقوف المعانی)
من موی خویش را نه از آن می کنم سیاه
تا باز نوجوان شوم و نو کنم گناه
چون جامه ها به وقت مصیبت سیه کنند
من موی در مصیبت پیری کنم سیاه
شاعر در بیت اول می گوید موهایش را سیاه می کند، اما نه برای جوان شدن. در بیت دوم دلیلش را می آورد: چون مردم در زمان مصیبت لباس سیاه می پوشند، من هم در مصیبتِ پیری موهایم را سیاه می کنم (به جای لباس سیاه). این دلیل که سیاه کردن مو به خاطر عزاداری برای پیری است، یک دلیل شاعرانه و غیرواقعی (حسن تعلیل) است که در دو بیت بیان شده.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما در بیت های زیر آرایه حسن تعلیل را پیدا کنید و توضیح دهید که شاعر برای چه پدیده ای، چه علت غیرواقعی و شاعرانه ای آورده است.
1 «بنفشه دوش به گل گفت و خوش نشانی داد / که من کمرکش هر بی وفا نخواهم شد»
بله، حسن تعلیل دارد. علت واقعی خمیدگی ساقه بنفشه، ویژگی گیاهی آن است. اما شاعر می گوید بنفشه به این دلیل خمیده است که نمی خواهد کمرکش (خدمتگزار) افراد بی وفا باشد. (کمر خم کردن نشانه خدمتگزاری است).
2 «گر شاهدان به دنیی و دین می برند و عقل / پس زاهدان برای چه خلوت گزیده اند؟!»
بله، حسن تعلیل دارد (در قالب پرسش انکاری). شاعر به طور ضمنی علت خلوت گزینی زاهدان را نه رسیدن به خدا، بلکه ترس از دست دادن دین و عقل توسط زیبارویان (شاهدان) می داند که علتی غیرواقعی و شاعرانه برای زهد است.
3 «بید مجنون در تمام عمر سر بالا نکرد / حاصل بی حاصلی نبود به جز شرمندگی»
بله، حسن تعلیل دارد. علت واقعی افتادگی شاخه های بید مجنون، ساختار ژنتیکی آن است. اما شاعر می گوید بید مجنون به این دلیل سرش را بالا نمی گیرد که چون بی حاصل و بی ثمر است، شرمنده است.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه حسن تعلیل
1 کلید اصلی: علت غیرواقعی + ادبی: مهم ترین نکته در تشخیص حسن تعلیل این است که علت ذکر شده هم غیرواقعی باشد و هم جنبه ادبی، شاعرانه و تخیلی داشته باشد. علتی که صرفاً غیرواقعی ولی بی ربط یا نازیبا باشد، حسن تعلیل نیست.
2 حسن تعلیل و جان بخشی (تشخیص): خیلی وقت ها حسن تعلیل با آرایه جان بخشی همراه است. یعنی شاعر برای یک پدیده بی جان (مثل ابر، گل، بید، شمع) یک علت انسانی و عاطفی (مثل گریه کردن، شرمنده بودن، سوختن از درد زبان) می آورد.
3 حسن تعلیل و پرسش: گاهی حسن تعلیل در قالب یک پرسش (که معمولا با «چرا»، «ز چه رو»، «هیچ دانی») و پاسخ شاعرانه به آن می آید.
4 ادعای شاعرانه: در حسن تعلیل، شاعر ادعایی را مطرح می کند و برای آن دلیلی می تراشد. این ادعا و دلیل باید با هم یک رابطه علّی (هرچند غیرواقعی) برقرار کنند.
5 حسن تعلیل در نثر: این آرایه فقط مخصوص شعر نیست و در نثر ادبی هم به کار می رود، هرچند در شعر رایج تر است.
سوالات پرتکرار حسن تعلیل در امتحانات و کنکور
حسن تعلیل به دلیل نیاز به درک علت و معلول و تشخیص واقعیت از خیال، یکی از آرایه های پرتکرار و مفهومی در آزمون هاست.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 آرایه «حسن تعلیل» در کدام بیت به کار رفته است؟
الف تا تو را جای شد ای سرو روان در دل من / هیچکس می نپسندم که به جای تو بود
ب هنگام سپیده دم خروس سحری / دانی ز چه رو همی کند نوحه گری؟
ج خواهم شدن به میکده گریان و دادخواه / کز دست غم خلاص من آنجا مگر شود
د بارها گفته ام و بار دگر می گویم / که من دلشده این ره نه به خود می پویم
گزینه ب
گزینه «ب» با طرح یک پرسش درباره علت نوحه گری خروس در سحرگاه، زمینه را برای بیان یک حسن تعلیل (که معمولاً در بیت بعد می آید: یعنی که نمودند در آیینه صبح / کز عمر شبی گذشت و تو بی خبری) فراهم می کند. پرسش از علت یک پدیده طبیعی (بانگ خروس) خود نشانه ای قوی برای حسن تعلیل است.
2 کدام بیت فاقد آرایه «حسن تعلیل» است؟
الف عجب نیست بر خاک اگر گل شکفت / که چندین گل اندام در خاک خفت
ب تا چشم بشر نبیندت روی / بنهفته به ابر چهر دلبند
ج تا قیامت ز قیام تو قیامت برپاست / از قیام تو پدیدار نشان تو بود
د اینکه می بینند مردم در رخ تو ماه را / نیست پیدا جز در آب صاف تمثال قمر
گزینه د
گزینه «د» یک تشبیه یا استدلال بر پایه یک واقعیت فیزیکی است (تصویر ماه در آب صاف دیده می شود). دلیل ارائه شده (پیدا بودن تصویر در آب صاف) یک دلیل واقعی است، نه شاعرانه و غیرواقعی. پس حسن تعلیل ندارد.
بررسی گزینه های دیگر: الف) علت روییدن گل، خفتن گل اندامان (غیرواقعی). ب) علت پنهان شدن چهره در ابر، دیده نشدن توسط بشر (غیرواقعی). ج) علت برپا بودن قیامت تا قیامت، قیام امام حسین(ع) (عاطفی و غیر علت اصلی).
3 در بیت «دانی چرا در سیر خود بر خویش می لرزد قلم؟ / ترسد که ظلمی را زند در حق مظلومی رقم»، علت لرزیدن قلم چیست؟
الف حرکت سریع دست نویسنده
ب ناهمواری کاغذ
ج ترس از نوشتن ظلم بر مظلوم
د جوهر نداشتن قلم
گزینه ج
طبق آرایه حسن تعلیل در بیت، شاعر علت لرزیدن قلم را ترس قلم از ثبت کردن ظلمی در حق یک مظلوم بیان می کند که علتی شاعرانه، انسانی و غیرواقعی برای لرزش قلم است.
4 در بیت «به سرو گفت کسی میوه ای نمی آری / جواب داد که آزادگان تهی دستند»، کدام آرایه بارز است؟
الف تشبیه
ب جان بخشی و حسن تعلیل
ج کنایه
د تضاد
گزینه ب
اولاً به سرو شخصیت انسانی داده شده و با او گفتگو می شود (جان بخشی). ثانیاً علت میوه نیاوردن سرو، که یک ویژگی گیاهی است، آزادگی و تهی دستی بیان شده که یک دلیل انسانی و غیرواقعی است (حسن تعلیل).
5 در کدام بیت، حرف «که» دلیل شاعرانه را بیان می کند؟
الف چنان سایه گسترد بر عالمی / که زالی نیندیشد از رستمی
ب آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزان است / گویی به مثل پیرهن رنگرزان است
ج پیش دیوار آنچه گویی هوش دار / تا نباشد در پس دیوار گوش
د اشکال روندگان بسی بیند چرخ / تا نوبت رفتن که رساند آخر
گزینه الف
در گزینه «الف»، «که» علت امنیت فراگیر را بیان می کند (سایه گسترد به آن دلیل که...). این دلیل که امنیت آنقدر زیاد است که حتی زال (نماد پیری و ناتوانی) از رستم (نماد قدرت) نمی ترسد، جنبه شاعرانه و اغراق آمیز دارد و می تواند نوعی حسن تعلیل برای گستردگی سایه (حمایت) باشد.
بررسی گزینه های دیگر: ب) «که» حرف ربط تشبیه است. ج) «تا» (که) در معنای «مبادا» است. د) «که» حرف ربط برای بیان نتیجه است.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه حسن تعلیل را به زبان ساده تعریف کنید.
حسن تعلیل یعنی اینکه شاعر یا نویسنده به جای بیان دلیل واقعی و علمی یک اتفاق، یک دلیل خیالی، زیبا و ادبی برای آن بیاورد تا حرفش قشنگ تر و تاثیرگذارتر شود.
7 حسن تعلیل را در بیت زیر بیابید و توضیح دهید.
تا چشم تو ریخت خون عشاق
زلف تو گرفت رنگ ماتم
حسن تعلیل در مصرع دوم است. علت واقعی سیاهی رنگ زلف، ویژگی طبیعی مو است. اما شاعر با استفاده از حرف «تا» (که اینجا معنی «به سبب اینکه» یا «چون که» می دهد)، علتی شاعرانه می آورد: زلف تو به این دلیل سیاه (رنگ ماتم) است که چشم تو خون عاشقان را ریخته است (و زلف برای آن ها عزادار شده).
8 چرا بیت «هدیه ها می داد هر درویش را / تا بیابد نطق مرغ خویش را» حسن تعلیل ندارد؟
زیرا علت هدیه دادن (که در مصرع دوم با حرف «تا» بیان شده: تا زبان مرغش باز شود) یک دلیل واقعی و منطقی در چارچوب داستان طوطی و بازرگان است و جنبه دلیل تراشیِ زیبا، ادبی و غیرواقعی ندارد.
9 برای «سرخی لاله» یک حسن تعلیل بیان کنید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
- لاله سرخ است، زیرا داغ سیاوش را بر دل دارد.
- لاله از شرم رخ زیبای تو، سرخ شده است.
- «که گفت در رخ زیبا نظر خطا باشد / خطا بود که نبینند روی زیبا را» (به این دلیل که نگاه به روی زیبا خطاست، لاله از شرم سرخ شده). [این مورد آخر پیچیده تر است]
10 نقش تخیل در آرایه حسن تعلیل چیست؟
تخیل نقش اساسی و بنیادی در حسن تعلیل دارد. این آرایه اصولاً بر پایه خیال پردازی و نگاه متفاوت شاعر به پدیده ها شکل می گیرد. شاعر با استفاده از قدرت تخیل خود، از چارچوب علت و معلول های منطقی و واقعی فراتر می رود و رابطه ای جدید، عاطفی و هنری بین پدیده ها و دلایل آن ها برقرار می کند. بدون تخیل، علت تراشیِ شاعرانه و در نتیجه حسن تعلیل، شکل نمی گیرد.
نتیجه گیری:
آرایه حسن تعلیل، پنجره ای به دنیای خیال انگیز شاعران و نویسندگان باز می کند و به ما نشان می دهد که چگونه می توان با نگاهی نو و خلاقانه، به پدیده های عادی جهان، معنایی عمیق تر و زیباتر بخشید. این آرایه با جایگزین کردن دلایل منطقی با دلایل ادبی و عاطفی، نه تنها کلام را دلنشین تر می کند، بلکه قدرت تخیل و نگاه هنری گوینده را به نمایش می گذارد. درک حسن تعلیل، نیازمند تفکیک علت واقعی از علت شاعرانه و لذت بردن از این علت تراشی های زیباست.