1736019749.png)
آرایه واج آرایی (نغمه حروف): موسیقی پنهان کلمات!
تا به حال دقت کرده اید که بعضی جمله ها یا بیت های شعر، وقتی آن ها را می خوانیم، یک آهنگ و موسیقی خاصی دارند؟ انگار یک صدا یا حرف خاصی در آن ها بیشتر تکرار می شود و به گوش خوشایندتر می آید. مثلا در جمله «خـواجه خـطا کرد و خـراج خـطایی به خـلق خـدا بست» صدای «خ» به طور محسوسی تکرار شده است. به این تکرار هنرمندانه و هدفمند یک واج (صدا، شامل صامت ها و مصوت ها) در یک بیت یا عبارت، آرایه واج آرایی یا نغمه حروف می گویند.
پس واج آرایی یعنی تکرار یک واج (صامت یا مصوت) در کلمات یک بیت یا عبارت، به گونه ای که بر موسیقی درونی کلام بیفزاید و گاهی معنای خاصی را القا کند. این تکرار باید محسوس باشد، یعنی بیشتر از حد معمول و طبیعی اتفاق بیفتد. هدف شاعر یا نویسنده از این کار، ایجاد زیبایی شنیداری و گاهی تداعی یک حس یا صدای خاص (مثل صدای باد، گریه، خنده یا...) است.
منظور از «واج» چیست؟
در زبان فارسی، کوچکترین واحد صوتی که باعث ایجاد تفاوت معنایی می شود، «واج» نام دارد. واج ها دو دسته اصلی دارند:
- صامت ها: همان حروف بی صدا هستند مثل: ب، پ، ت، س، ش، خ، ر، ل، م، ن، ...
- مصوت ها: همان حروف صدادار هستند که به دو دسته تقسیم می شوند:
- مصوت های کوتاه: ـَـ (فتحه)، ـِـ (کسره)، ـُـ (ضمه)
- مصوت های بلند: ا (آ)، و (او)، ی (ای)
بنابراین، واج آرایی می تواند تکرار یک صامت باشد (مثل تکرار «س» یا «ش») یا تکرار یک مصوت (مثل تکرار «آ» یا «ـُ»).
مثال های کاربردی از آرایه واج آرایی
بیایید با چند مثال، واج آرایی صامت ها و مصوت ها را در شعر ببینیم:
واج آرایی با صامت «س»
رشتهٔ تسبیح اگر بگسست معذورم بدار
دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود
تکرار محسوس صامت «س» در این بیت، موسیقی خاصی ایجاد کرده و واج آرایی داریم.
واج آرایی با صامت «ش»
شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی
تکرار صامت «ش» در کلمات ابتدای مصرع اول، به بیت موسیقی بخشیده است.
واج آرایی با صامت «خ» و «چ»
بر او راст хم کرد و چپ گرد راст
хروш از хمِ چرхِ چاچی بхاст
در این بیت، هم صامت «خ» (در خم، خروش، خم، چرخ، بخاست) و هم صامت «چ» (در چپ، چرخ، چاچی) به طور قابل توجهی تکرار شده اند و واج آرایی ایجاد کرده اند.
واج آرایی با مصوت کوتاه «ـُ» (ضمه)
مکنــُـمــُـن در این باغ ای گلبــُـن سایه گــُـستر
کــُـجــُـایی گفت ای ســُـرو روان نــُـازان پــُـرآور؟
تکرار مصوت کوتاه «ـُ» (ضمه) در کلمات مختلف این بیت، نوعی واج آرایی با مصوت است.
واج آرایی هدفمند: تداعی صدای برگ پاییزی
хیзید و хз ارید که هنگام хзان اст
باد хنک اз جانب хوارзم وзان اст
شاعر (منوچهری دامغانی) در این بیت با تکرار صامت های «خ» و «ز»، به طور هدفمند سعی در تداعی صدای خِش خِش و خُرد شدن برگ های خشک پاییزی در زیر پا دارد. این نشان می دهد واج آرایی فقط برای زیبایی نیست و می تواند در خدمت معنا هم باشد.
واج آرایی هدفمند: تداعی صدای خنده
لبхند تو хلاصهٔ хوبی هاست
لхتی بхند، хندهٔ گل زیباست
در این بیت، تکرار صامت «خ»، علاوه بر ایجاد موسیقی، می تواند تداعی کننده صدای خنده باشد، شبیه به کاری که ما در نوشتن امروزی با تکرار «خ» (خخخخ) برای نشان دادن خنده انجام می دهیم.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما سعی کنید واج آرایی (تکرار صامت یا مصوت) را در بیت های زیر پیدا کنید و واج تکرار شونده را مشخص کنید.
1 «جان بی جمال جانان میل جهان ندارد / هر کس که این ندارد حقا که آن ندارد»
واج آرایی صامت «ج» و «ن».
همچنین واج آرایی مصوت بلند «آ».
2 «خوابِ نوشینِ بامداد رحیل / باز دارد پیاده را ز سبیل»
واج آرایی صامت «ب» و «ر».
همچنین واج آرایی مصوت بلند «آ» و «ای».
3 «سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند؟»
واج آرایی صامت «چ» و «ن» و «م».
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه واج آرایی
1 آرایه لفظی: واج آرایی یک آرایه لفظی است، یعنی به زیبایی و موسیقی ظاهری کلام مربوط می شود و ارتباط مستقیمی با معنا ندارد (هرچند گاهی می تواند معنا را تقویت یا تداعی کند).
2 تکرار محسوس: ملاک اصلی برای تشخیص واج آرایی، محسوس بودن تکرار یک واج است. اینکه دقیقا چند بار باید تکرار شود تا واج آرایی محسوب شود، قانون دقیقی ندارد و به تشخیص گوش و مقایسه با سایر واج ها بستگی دارد.
3 تفاوت با تکرار کلمه: واج آرایی تکرار واج (صدا) است، نه تکرار کلمه. اگر یک کلمه عیناً تکرار شود، آرایه «تکرار» داریم. البته کلمه تکراری می تواند در ایجاد واج آرایی هم نقش داشته باشد. مثال: «یار مرا، غار مرا، عشق جگرخوار مرا / یار تویی، غار تویی، خواجه نگهدار مرا» (تکرار کلمات یار و غار، که واج آرایی «ر» و «آ» هم ایجاد کرده است).
4 هدفمندی تکرار: همانطور که در مثال ها دیدیم، واج آرایی صرفا یک بازی با صداها نیست. شاعران بزرگ معمولا واج هایی را تکرار می کنند که با حس و حال و معنای شعر هماهنگی داشته باشد (مثل تکرار «خ» و «ز» برای پاییز یا «ش» برای سکوت شب).
5 محل قرارگیری واج: واج تکرار شونده می تواند در هر جای کلمه (اول، وسط یا آخر) باشد و لزومی ندارد حتما در ابتدای کلمات باشد.
سوالات پرتکرار واج آرایی در امتحانات و کنکور
واج آرایی به دلیل تاثیرش بر موسیقی کلام، یکی از آرایه های مورد توجه در سوالات ادبیات است.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام بیت، واج آرایی صامت «س» مشهودتر است؟
الف سعدیا راست روان گوی سعادت بردند / راستی کن که به منزل نرسد کج رفتار
ب خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم / کز نسیمش بوی جوی مولیان آید همی
ج خوابِ نوشینِ بامداد رحیل / باز دارد پیاده را ز سبیل
د مرا سری است با تو که گر خلق روزگار / دشمن شوند و سر برود هم بر آن سریم
گزینه الف
در گزینه «الف»، صامت «س» در کلمات «سعدیا»، «راست»، «سعادت»، «راستی»، «نرهسد» و همچنین «ش» (که به «س» نزدیک است) در «کج» تکرار شده و موسیقی ایجاد کرده است. در گزینه های دیگر تکرار «س» کمتر یا نامحسوس تر است.
2 کدام مصوت در بیت زیر واج آرایی ایجاد کرده است؟ «برو کار می کن مگو چیست کار / که سرمایهٔ جاودانی است کار»
الف آ
ب ـِـ
ج او
د ـُـ
گزینه الف
مصوت بلند «آ» در کلمات «کآر»، «کآر»، «سرمآیهٔ»، «جآودآنی» و «کآر» به طور محسوسی تکرار شده و واج آرایی ایجاد کرده است.
3 واج آرایی کدام حرف در بیت «قیامت قامت ای قامت قیامت / قیامت کرده ای ای سرو قامت» برجسته تر است؟
الف ت
ب ق
ج م
د ی
گزینه ب
صامت «ق» در کلمات «قیامت»، «قامت»، «قیامت»، «قیامت» و «قامت» به طور چشمگیری تکرار شده و واج آرایی اصلی بیت را تشکیل می دهد. (تکرار «ت» نیز وجود دارد اما کمتر است).
4 در کدام گزینه واج آرایی وجود ندارد یا کمتر است؟
الف نه من از پرده تقوا به در افتادم و بس / پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت
ب یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا / یار تویی غار تویی خواجه نگهدار مرا
ج برگ درختان سبز در نظر هوشیار / هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
د سایه معشوق اگر افتاد بر عاشق چه شد / ما به او محتاج بودیم او به ما مشتاق بود
گزینه الف
در گزینه «الف»، تکرار واج خاصی که موسیقی محسوسی ایجاد کند، کمتر از گزینه های دیگر دیده می شود.
بررسی گزینه های دیگر: ب) واج آرایی «ر» و «آ». ج) واج آرایی «ر» و «ش» و «ت». د) واج آرایی «ش» و «ا».
5 مفهوم اصلی آرایه «واج آرایی» چیست؟
الف ایجاد تناسب معنایی بین کلمات
ب بزرگنمایی در توصیف
ج به کار بردن کلمه در معنای غیرحقیقی
د افزایش موسیقی و خوش آهنگی کلام
گزینه د
هدف اصلی واج آرایی، استفاده از تکرار واج ها برای افزایش موسیقی درونی و خوش آهنگی کلام است.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه واج آرایی (نغمه حروف) را تعریف کنید.
واج آرایی یا نغمه حروف، آرایه ای لفظی است که با تکرار یک یا چند واج (صامت یا مصوت) در کلمات یک بیت یا عبارت به صورت محسوس و قابل توجه، باعث افزایش موسیقی و آهنگ کلام می شود.
7 واج آرایی را در بیت زیر مشخص کنید و واج یا واج های تکرار شونده را بنویسید.
سعدی! شیراز شنیدی و به دل خواستی دیدن
دگر از شام نترسیم که ما را قمری هست
واج آرایی صامت «ش» (در شیراز، شنیدی، خواست، شام) و «س» (در شنیدی، خواستی، نترسیم، هست) در بیت وجود دارد.
8 آیا تکرار کلمه «دل» در بیت «دل میرود ز دستم صاحبدلان خدا را / دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا» واج آرایی محسوب می شود؟ چرا؟
خیر، تکرار خود کلمه «دل» واج آرایی نیست، بلکه آرایه تکرار است. واج آرایی تکرار واج (صدا) است، نه تکرار کلمه. البته این تکرار کلمه باعث تکرار واج های «د» و «ل» هم شده است که اگر به حد محسوس برسند، می توانند واج آرایی هم ایجاد کنند، اما آرایه اصلی اینجا تکرار است.
9 در بیت «مرده بُدم زنده شدم، گریه بُدم خنده شدم / دولت عشق آمد و من دولت پاینده شدم» واج آرایی کدام صامت ها مشهود است؟
واج آرایی صامت «د» (در مرده، بدم، زنده، شدم، بدم، خنده، شدم، دولت، آمد، دولت، پاینده، شدم) و صامت «ش» (در شدم، شدم، شدم) و صامت «م» (در بدم، بدم، آمدم، من) مشهود است.
10 یک بیت مثال بزنید که در آن واج آرایی مصوت (صدادار) وجود داشته باشد.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
«خیالِ رویِ تو چو بگذرد به گلشنِ چشم / دل از پِیِ نظر آید به سویِ روزنِ چشم» (واج آرایی مصوت بلند «او» و «ای»)
«یارب این نوعشقِ من ببر به سَلامت / بر سود و فَرّ و طالعِ نیکِ خود رَسانم» (واج آرایی مصوت بلند «آ» و «او» و «ای»)
نتیجه گیری:
آرایه واج آرایی یا نغمه حروف، با تکرار هدفمند صداها (صامت ها و مصوت ها)، به کلام فارسی، به ویژه شعر، موسیقی و آهنگی دلنشین می بخشد. این آرایه که یکی از ساده ترین و در عین حال پرکاربردترین آرایه های لفظی است، نه تنها بر زیبایی شنیداری متن می افزاید، بلکه گاهی می تواند با تداعی صداهای خاص، به القای بهتر معنا و حس مورد نظر شاعر یا نویسنده کمک کند. توجه به صداهای تکرارشونده و تأثیر آن ها بر گوش، کلید درک و لذت بردن از این آرایه زیباست.