1736019749.png)
آرایه اغراق (مبالغه): هنر بزرگنمایی شگفت انگیز!
تا به حال شده از شدت خوشحالی بگویید: «دارم از خوشحالی پرواز می کنم!» یا وقتی خیلی گرسنه هستید بگویید: «می توانم یک فیل را بخورم!»؟ همه ما در حرف های روزمره مان گاهی از بزرگنمایی استفاده می کنیم تا شدت یک احساس یا بزرگی یک موضوع را نشان دهیم. در ادبیات هم شاعران و نویسندگان از این روش استفاده می کنند، اما به شکلی هنرمندانه تر و زیباتر. به این کار اغراق (یا مبالغه و غلو) می گویند.
پس اغراق یعنی بیان یک صفت، حالت یا کاری به شکلی بسیار بزرگتر، قوی تر، بیشتر یا عجیب تر از آن چیزی که در واقعیت ممکن یا معمول است. هدف از اغراق، دروغ گفتن نیست، بلکه تاثیرگذاری بیشتر بر شنونده، نشان دادن شدت احساسات (مثل عشق، نفرت، خشم، شجاعت) یا برجسته کردن یک ویژگی خاص است. اغراق به کلام قدرت و هیجان می بخشد.
چگونه آرایه اغراق را تشخیص دهیم؟
تشخیص اغراق معمولا کار سختی نیست. باید دنبال توصیفاتی بگردیم که:
- از نظر عقلی یا تجربی غیرممکن باشد: مثلا اینکه کسی با فریادش کوه را بلرزاند.
- بسیار دور از ذهن و باورنکردنی باشد: حتی اگر محال نباشد، آنقدر بزرگنمایی شده باشد که پذیرش آن در حالت عادی سخت باشد.
وقتی با چنین توصیفی روبرو شدید، از خودتان بپرسید: آیا گوینده واقعا منظورش همین است یا می خواهد شدت و بزرگی چیزی را نشان دهد؟ اگر پاسخ دوم بود، به احتمال زیاد با آرایه اغراق سروکار دارید.
1745835339.png)
! در کتاب های درسی، معمولا تفاوتی بین اصطلاحات اغراق، مبالغه و غلو قائل نمی شوند و همه را به معنی بزرگنمایی بیش از حد در نظر می گیرند. پس شما هم در سطح مدرسه و کنکور، این سه را یکی بدانید.
مثال های کاربردی از آرایه اغراق
اغراق در ادبیات فارسی بسیار رایج است، به خصوص در اشعار حماسی، اما در اشعار عاشقانه و تعلیمی هم کاربرد دارد. بیایید چند مثال ببینیم:
اغراق در توصیف میدان جنگ
ز سم ستوران در آن پهن دشت
زمین شش شد و آسمان گشت هشت
اینکه زمین از هفت لایه به شش لایه و آسمان به هشت لایه تبدیل شود، از نظر عقلی غیر ممکن است. فردوسی با این اغراق شگفت انگیز، می خواهد شدت و عظمت تاخت و تاز اسب ها و بزرگی سپاه را نشان دهد.
اغراق در قدرت و ترسناکی پهلوان
شود کوه آهن چو دریای آب
اگر بشنود نام افراسیاب
ذوب شدن کوهی از آهن تنها با شنیدن نام یک نفر، محال است. این اغراق برای نشان دادن نهایت قدرت و ترسناکی افراسیاب به کار رفته است.
اغراق در شدت گریه
به یاد یار و دیار آن چنان بگریم زار
که از جهان ره و رسم سفر براندازم
اینکه گریه یک نفر آنقدر شدید باشد که راه و رسم سفر را در کل جهان از بین ببرد، آشکارا اغراق است و شدت غم و اندوه شاعر را نشان می دهد.
اغراق در لطافت معشوق
گر برگ گل سرخ کنی پیرهنش را
از نازکی آزار رساند بدنش را
اینکه بدن کسی آنقدر لطیف باشد که حتی پیراهنی از جنس برگ گل هم آن را آزار دهد، اغراقی زیبا برای بیان نهایت لطافت و ظرافت معشوق است.
اغراق در شدت گریه (سیل اشک)
بگذار تا بگرییم چون ابر در بهاران
کز سنگ ناله خیزد روز وداع یاران
مصراع اول (گریستن مانند ابر) تشبیه است. اما مصراع دوم می گوید در روز وداع یاران، از شدت غم حتی از سنگ هم صدای ناله بلند می شود! این یک اغراق بسیار قوی برای نشان دادن نهایت غم و اندوه است.
با ساربان بگویید احوال آب چشمم
تا بر شتر نبندد محمل به روز باران
شاعر می گوید اشک چشمش آنقدر زیاد است (مانند باران سیل آسا) که ساربان نباید در روز گریه او، بار بر شتر ببندد (چون ممکن است بارش خراب شود!). این هم اغراق در بیان شدت گریه است.
اغراق در بیان فاصله
دلم گرفته از این روزها دلم تنگ است
میان ما و رسیدن هزار فرسنگ است
استفاده از عدد «هزار فرسنگ» برای بیان فاصله بین شاعر و رسیدن به هدفش (یا وصال)، احتمالا اغراق است و منظور، بیان فاصله بسیار زیاد و سختی رسیدن است.
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما در بیت های زیر موارد اغراق را پیدا کنید و بگویید چه چیزی بزرگنمایی شده است.
1 «به گرز گران دست برد اشکبوس / زمین آهنین شد سپهر آبنوس»
اغراق در: «زمین آهنین شد سپهر آبنوس»
توضیح: از شدت ضربه یا سنگینی نبرد، زمین مثل آهن سخت و آسمان مثل چوب آبنوس تیره شد (بزرگنمایی شدت نبرد).
2 «آه سعدی اثر کند در سنگ / نکند در تو سنگدل اثری»
اغراق در: «آه سعدی اثر کند در سنگ»
توضیح: اینکه آه و ناله کسی در سنگ اثر کند (آن را نرم کند یا بشکافد) اغراق است (بزرگنمایی تاثیر آه و ناله).
3 «مژه بر هم نزدم آینه سان در همه عمر / بس که در دیدهٔ من شوق تماشای تو بود»
اغراق در: «مژه بر هم نزدم ... در همه عمر»
توضیح: پلک نزدن در تمام طول عمر غیر ممکن است (بزرگنمایی شدت اشتیاق و انتظار).
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه اغراق
1 اغراق و حماسه: اغراق یکی از ویژگی های اصلی آثار حماسی (مثل شاهنامه فردوسی) است. شاعران حماسی برای نشان دادن قدرت، شجاعت و شکوه پهلوانان و نبردها، به وفور از اغراق استفاده می کنند. به این ویژگی «خرق عادت» (یعنی کارهای فراطبیعی و خارج از روال عادی) هم می گویند.
2 اغراق در ژانرهای دیگر: با اینکه اغراق در حماسه بسیار رایج است، اما در ادبیات غنایی (عاشقانه)، تعلیمی (اندرزی)، عرفانی و طنز نیز کاربرد فراوان دارد (مثلا اغراق در بیان عشق، اندوه، پند، یا برای خنداندن).
3 اغراق با اعداد: استفاده از اعداد بزرگ مانند صد، هزار، هزاران، دو صد و... غالبا نشانه اغراق است و برای بیان کثرت و زیادی به کار می رود. مثال: «دم تیغ بر گردنش چون رسید / سرِ عمرو صد گام از تن پرید».
4 اعداد اغراق آمیز (تله!): همیشه اعداد بزرگ نشانه اغراق نیستند! گاهی ممکن است این اعداد در متن معنای واقعی داشته باشند. مثلا اگر در یک متن تاریخی گفته شود «هزار سرباز به جنگ رفتند»، این ممکن است یک گزارش واقعی باشد نه اغراق. پس همیشه به بافت جمله و امکان پذیر بودن آن توجه کنید.
5 اغراق در مقایسه: گاهی اغراق در یک مقایسه اتفاق می افتد. مثلا «فلانی از شیر شجاع تر است». این مقایسه اغراق آمیز است.
سوالات پرتکرار اغراق در امتحانات و کنکور
اغراق یکی از آرایه های پرتکرار و نسبتا ساده در آزمون هاست. بیایید چند نمونه سوال را ببینیم.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام بیت آرایه اغراق به کار رفته است؟
الف چو فردا برآید بلند آفتاب / من و گرز و میدان و افراسیاب
ب یکی تازی ای برنشسته سیاه / همی خاک نعلش برآمد به ماه
ج تهمتن گز اندر کمان راند زود / بر آن سان که سیمرغ فرموده بود
د به کردار آهو یکی لشکری / برون تاختند از پس دیگری
گزینه ب
در گزینه «ب»، اینکه گرد و خاک نعل اسب تا کره ماه برسد، یک اغراق آشکار برای نشان دادن سرعت و قدرت تاخت اسب است.
بررسی گزینه های دیگر: الف) رجزخوانی است و اغراق ندارد. ج) بیان عمل تیراندازی است. د) تشبیه لشکر به آهو از نظر سرعت است.
2 کدام بیت فاقد آرایه اغراق است؟
الف به دریا بنگرم دریا ته بینم / به صحرا بنگرم صحرا ته بینم
ب هر شبنمی در این ره صد بحر آتشین است / دردا که این معما شرح و بیان ندارد
ج گر پر از لاله سیراب بود دامن کوه / مرو از راه که آن خون دل فرهاد است
د ز دیده گر سرشکم رفت، غم نیست / ولیکن خون شد اندر دل، کم آن است
گزینه الف
گزینه «الف» بیان حالت حیرانی و مستی عاشق است که همه جا معشوق را می بیند و اغراق مشخصی ندارد.
بررسی گزینه های دیگر: ب) هر شبنم را صد دریای آتشین دانستن، اغراق است. ج) خون دل فرهاد بودن لاله های کوه، اغراق است. د) خون شدن دل از غم، اغراق است.
3 اغراق در کدام بیت برای بیان «شجاعت» به کار رفته است؟
الف فغان کان لولیان شوخ شیرین کار شهرآشوب / چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را
ب غرق خون بود و نمی مرد ز حسرت فرهاد / خواندم افسانهٔ شیرین و به خوابش کردم
ج همی بکشتی تا در عدو نماند نفس / همی بدادی تا در ولی نماند نیاز
د به سان رود جیحون است از آن چشمان من بیرون / از آن روزی که دانستم تو را با دیگری کاریست
گزینه ج
در گزینه «ج»، کشتن دشمن تا حدی که نفسی برایش نماند، اغراق در بیان شدت جنگاوری و شجاعت است. بخشیدن به دوست تا حدی که نیازی برایش نماند نیز اغراق در بخشندگی است. بررسی گزینه های دیگر: الف) اغراق در دلربایی. ب) اغراق در حسرت و نمردن. د) اغراق در شدت گریه.
4 در بیت «به تنها یکی گور بریان کنی / هوا را به شمشیر گریان کنی»، چند اغراق وجود دارد؟
الف یک
ب دو
ج سه
د صفر
گزینه ب
دو اغراق در بیت وجود دارد:
1. «به تنها یکی گور بریان کنی»: شکار کردن و بریان کردن یک گورخر به تنهایی شاید ممکن باشد اما در اینجا برای نشان دادن قدرت فوق العاده اغراق آمیز به کار رفته.
2. «هوا را به شمشیر گریان کنی»: به گریه انداختن هوا با ضربه شمشیر (احتمالا اشاره به باریدن باران در اثر ضربه) اغراق و خرق عادت است.
5 مفهوم اصلی اغراق در بیت «بگذار تا مقابل روی تو بگذریم / دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم» چیست؟
الف نشان دادن قدرت معشوق
ب بیان شدت زیبایی معشوق
ج نشان دادن اشتیاق عاشق
د این بیت اغراق ندارد
گزینه د
این بیت بیان آرزوی عاشق برای دیدن معشوق است و بزرگنمایی غیرممکن یا دور از ذهنی در آن دیده نمی شود. پس اغراق ندارد.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه اغراق را تعریف کنید.
اغراق (مبالغه یا غلو) آرایه ای ادبی است که در آن شاعر یا نویسنده، صفتی، حالتی یا کاری را بسیار بزرگتر، شدیدتر یا عجیب تر از حد معمول و ممکن توصیف می کند تا بر روی شنونده تاثیر بیشتری بگذارد و قدرت، عظمت یا شدت آن موضوع را بهتر نشان دهد.
7 اغراق را در بیت زیر مشخص کرده و توضیح دهید.
فرو ریخت از چشم طوفان فشان
جهان تیره شد روی کشورکشان
اغراق در هر دو مصرع وجود دارد:
1. «فرو ریخت از چشم طوفان فشان»: اینکه از چشم کسی طوفان ببارد، اغراق در شدت گریه یا خشم است.
2. «جهان تیره شد روی کشورکشان»: تاریک شدن کل جهان به خاطر حمله پهلوانان، اغراق در بیان عظمت و ترسناکی سپاه یا نبرد است.
8 چرا در ادبیات حماسی از اغراق زیاد استفاده می شود؟
در ادبیات حماسی، هدف نشان دادن شکوه، عظمت، قدرت فوق العاده و شجاعت بی نظیر پهلوانان و همچنین هولناکی و بزرگی نبردهاست. از آنجا که این ویژگی ها فراتر از حد معمول هستند، شاعران حماسی برای بیان بهتر آن ها و ایجاد حس شگفتی و هیجان در مخاطب، از اغراق و بزرگنمایی (که به آن خرق عادت هم می گویند) به وفور استفاده می کنند.
9 اغراق را در بیت «اگر از سینهٔ مور ضعیفی پرده برداری / هزاران کوه غم بر دل از آن موی کمر دارد» مشخص کنید.
اغراق در عبارت «هزاران کوه غم بر دل ... دارد» است.
توضیح: اینکه یک مورچه ضعیف، هزاران کوه غم در دلش داشته باشد، اغراق بسیار بزرگی برای نشان دادن عمق اندوه و غم، حتی در موجودی کوچک است.
10 یک نمونه اغراق در مورد سرعت بنویسید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
- «چنان با سرعت رفت که گرد پایش به چشم نمی رسید.»
- «اسبش از باد پیشی می گرفت.»
- «هنوز حرفش تمام نشده بود که خود را به آنجا رساند.»
نتیجه گیری:
آرایه اغراق، چاشنی هیجان و شگفتی در ادبیات است. این آرایه با شکستن مرزهای واقعیت و بزرگنمایی صفات و اعمال، به کلام قدرت و نفوذ فوق العاده ای می بخشد و احساسات گوینده را به قوی ترین شکل ممکن به مخاطب منتقل می کند. اغراق، به ویژه در ادبیات حماسی، نقشی کلیدی دارد اما در سایر انواع ادبی نیز برای تاکید، ابراز احساسات شدید و خیال انگیزی به کار می رود. شناخت اغراق به ما کمک می کند تا پیام شاعر یا نویسنده را عمیق تر درک کنیم و از قدرت شگفت انگیز زبان لذت ببریم.