1736019749.png)
آرایه تکرار (واژه آرایی): تأکید و موسیقی با بازگویی واژه ها!
تا به حال دقت کرده اید که گاهی در شعر یا حتی در صحبت های روزمره، یک کلمه چند بار پشت سر هم یا با فاصله کم به کار می رود؟ مثلاً وقتی می گوییم: «هوا خیلی خیلی سرد است!» با تکرار کلمه «خیلی»، بر شدت سرما تأکید می کنیم. در ادبیات هم شاعران و نویسندگان از این روش استفاده می کنند تا بر مفهوم خاصی تأکید کنند، به موسیقی کلام بیفزایند یا توجه شنونده و خواننده را به نکته ای جلب کنند. به این کار ساده اما هنرمندانه، آرایه تکرار یا واژه آرایی می گویند.
پس تکرار یعنی آوردن یک واژه دو یا چند بار در یک بیت یا عبارت، به شرطی که آن واژه در هر بار تکرار، دقیقاً به یک معنی به کار رفته باشد. این تکرار هدفمند، باعث افزایش موسیقی درونی شعر و تأکید بر مفهوم مورد نظر گوینده می شود.
چگونه آرایه تکرار را تشخیص دهیم؟
پیدا کردن آرایه تکرار معمولاً آسان است:
- به دنبال کلمه ای بگردید که بیش از یک بار در بیت یا جمله آمده باشد.
- مطمئن شوید که آن کلمه در هر بار تکرار، همان معنی قبلی را می دهد.
- توجه کنید که حتی اگر به کلمه تکرار شده، نشانه های جمع (مثل «ان» یا «ها»)، «ی» نکره یا ضمیر متصل (مثل «ـَـم»، «ـَـت»، «ـَـش») چسبیده باشد، باز هم آرایه تکرار محسوب می شود (چون اصل کلمه یکی است).
1745835339.png)
! تفاوت با جناس تام: اگر یک کلمه دقیقاً با همان شکل ظاهری تکرار شود، اما در هر بار تکرار معنی متفاوتی بدهد، آن آرایه دیگر تکرار نیست، بلکه جناس تام (همسان) است. مثال: «خرامان بشد سوی آب روان / چو روان شد روانش برفت» (روان اول: جاری / روان دوم: جان).
! واژه های مرکب یا تکراری: کلماتی که از تکرار یک جزء ساخته شده اند (مثل: پرسان پرسان، لبالب، دمادم، فوج فوج، گاه گاه، یک به یک) آرایه تکرار محسوب نمی شوند، چون این ها خودشان یک واژه هستند و واژه ای دو بار تکرار نشده است.
مثال های کاربردی از آرایه تکرار
در ادامه نمونه هایی از کاربرد تکرار در شعر را می بینیم:
تکرار واژه های «جان» و «دوست»
گر برود جان ما در طلب وصل دوست
حیف نباشد که دوست، دوست تر از جان ماست
در این بیت، کلمه «جان» دو بار با معنی یکسان (نفس، حیات) و کلمه «دوست» نیز دو بار با معنی یکسان (یار، معشوق) تکرار شده است.
تکرار واژه «دست» (با «ی» نکره)
چون بسی ابلیس آدم روی هست
پس به هر دستی نشاید داد دست
کلمه «دست» دو بار به یک معنی به کار رفته است. اینکه در بار اول «ی» نکره گرفته («دستی») تفاوتی در آرایه تکرار ایجاد نمی کند.
تکرار واژه «گل» (با علامت جمع)
از چه ای گل، با گلان آمیختی؟
تو مگر از شیشه روغن ریختی؟
کلمه «گل» دو بار به یک معنی به کار رفته است. گرفتن علامت جمع «ان» در بار دوم («گلان»)، آن را از آرایه تکرار خارج نمی کند.
تکرار واژه «درد» (با «ی» نکره)
از دوست به یادگار دردی دارم
کان درد به صد هزار درمان ندهم
کلمه «درد» دو بار به یک معنی به کار رفته است و گرفتن «ی» نکره در بار اول، آرایه تکرار را منتفی نمی کند.
تکرار واژه به صورت چسبیده (متوالی)
جنازه ام چو ببینی مگو فراق فراق
مرا وصال و ملاقات آن زمان باشد
برای من مگری و مگو دریغ دریغ
به دام دیو درافتی دریغ آن باشد
در این ابیات، کلمات «فراق» و «دریغ» به صورت پشت سر هم و با معنی یکسان تکرار شده اند.
آرایه تصدیر: نوع خاصی از تکرار
گاهی اوقات، یک کلمه در ابتدای بیت و همان کلمه (یا کلمه ای بسیار شبیه به آن) در انتهای همان بیت تکرار می شود. به این نوع خاص از تکرار که در آغاز و پایان بیت قرار می گیرد، آرایه تصدیر (یا ردالاول علی الاخیر) می گویند. تصدیر هم نوعی تکرار است.
مثال آرایه تصدیر
آدمی در عالم خاکی نمی آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت و از نو آدمی
کلمه «آدمی» هم در ابتدای بیت و هم در انتهای بیت تکرار شده است، پس آرایه تصدیر (و همچنین تکرار) وجود دارد.
تکرار و ردیف
ردیف، کلمه یا کلماتی است که عیناً در پایان همه مصراع ها یا ابیات یک شعر، بعد از قافیه تکرار می شود. از نظر اصول زیباشناسی ادبی، معمولاً خودِ ردیف را آرایه تکرار به حساب نمی آورند، چون وظیفه اصلی آن ایجاد موسیقی پایانی و انسجام است. اما:
- اگر درون خودِ ردیف، یک کلمه تکرار شده باشد، آن تکرارِ درون ردیف، آرایه تکرار محسوب می شود.
- گاهی در سوالات کنکور یا آزمون ها، بسته به گزینه ها، ممکن است لازم باشد ردیف را هم به عنوان تکرار در نظر بگیرید (اگر گزینه دیگری برای تکرار وجود نداشته باشد). اما حالت استاندارد این است که ردیف، آرایه تکرار نیست.
حروف اضافه (مثل «از»، «به»، «در») هم معمولاً تکرارشان آرایه محسوب نمی شود، مگر اینکه در گزینه ها چاره دیگری نباشد.
تکرار در ردیف
روشن از پرتو رویت نظری نیست که نیست
منت خاک درت بر بصری نیست که نیست
در این بیت، عبارت «نیست که نیست» ردیف است. چون کلمه «نیست» در خود ردیف تکرار شده، این تکرارِ «نیست»، آرایه تکرار است.
گر ز دست زلف مشکینت خطایی رفت، رفت
ور ز هندوی شما بر ما جفایی رفت، رفت
در این بیت، ردیف «رفت، رفت» است و چون کلمه «رفت» در خود ردیف تکرار شده، آرایه تکرار داریم.
تمرین برای یادگیری بهتر
در بیت های زیر، کلماتی که آرایه تکرار دارند را مشخص کنید.
1 «خیال روی تو در هر طریق همره ماست / نسیم موی تو پیوند جان آگه ماست / به رغم مدعیانی که منع عشق کنند / جمال چهره تو حجت موجه ماست / اگر به زلف دراز تو دست ما نرسد / گناه بخت پریشان و دست کوته ماست»
واژه «دست» دو بار با یک معنی تکرار شده است. (سایر کلمات مشابه مانند «خیال» و «جان» یا «عشق» فقط یک بار آمده اند).
2 «همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس / که دراز است ره مقصد و من نوسفرم / ای پسر، پند پدر بشنو و از درگه حق / روی برتاب که این پند بسی بهرِ تو بِهْ»
واژه «پند» دو بار با یک معنی تکرار شده است.
3 «گفتم غم تو دارم، گفتا غمت سر آید / گفتم که ماه من شو، گفتا اگر برآید»
واژه «غم» دو بار تکرار شده است («غمت» همان «غم» با ضمیر «ت» است).
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه تکرار
1 هدف تکرار: مهم ترین اهداف تکرار، تأکید بر مفهوم، افزایش موسیقی کلام و جلب توجه مخاطب است.
2 واژه آرایی: نام دیگر آرایه تکرار، «واژه آرایی» است. اگر در سوالی این اصطلاح را دیدید، منظور همان تکرار است.
3 دقت به معنا: همیشه بررسی کنید که آیا کلمه تکرار شده در هر دو مورد معنای یکسانی دارد یا نه. اگر معنی متفاوت بود، جناس تام است.
4 تکرار و نقش دستوری: اینکه کلمه تکرار شده در هر بار چه نقش دستوری (فاعل، مفعول، متمم و...) دارد، برای تشخیص آرایه تکرار اهمیتی ندارد. مهم خودِ تکرار واژه با معنای یکسان است.
5 محدودیت ها: تکرار حروف اضافه و ردیف ها معمولاً تکرار محسوب نمی شود، مگر اینکه در خود ردیف تکرار وجود داشته باشد یا گزینه ها شما را مجبور به حساب کردن آن ها کنند. همچنین واژه هایی مثل «گاه گاه» یا «مالامال» آرایه تکرار ندارند.
سوالات پرتکرار تکرار در امتحانات و کنکور
آرایه تکرار به دلیل سادگی ظاهری و کاربرد فراوان، اغلب در سوالات شناسایی آرایه یا در کنار آرایه های دیگر مطرح می شود.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 کدام بیت دارای آرایه «تکرار» است؟
الف برگ درختان سبز در نظر هوشیار / هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
ب یار مرا، غار مرا، عشق جگرخوار مرا / یار تویی، غار تویی، خواجه نگهدار مرا
ج بشنو از نی چون حکایت می کند / از جدایی ها شکایت می کند
د ما آزموده ایم در این شهر بخت خویش / بیرون کشید باید از این ورطه رخت خویش
گزینه ب
در بیت «ب»، واژه های «یار» و «غار» هر کدام دو بار با معنی یکسان تکرار شده اند.
2 در بیت «از درد سخن گفتن و از درد شنیدن / با مردم بی درد ندانی که چه دردی است»، واژه «درد» چند بار تکرار شده و آرایه تکرار دارد؟
الف دو بار
ب سه بار
ج چهار بار
د تکرار ندارد
گزینه ج
واژه «درد» چهار بار («درد»، «درد»، «درد» در بی درد، «دردی») با معنای یکسان (رنج، سختی) تکرار شده است.
3 کدام گزینه تکرار نیست بلکه جناس تام است؟
الف مکن ز غصه شکایت که در طریق طلب / به راحتی نرسید آنکه زحمتی نکشید
ب پدرم روضه رضوان به دو گندم بفروخت / ناخلف باشم اگر من به جوی نفروشم
ج گور خانه راز تو چون دل شود / آن مرادت زودتر حاصل شود
د نه من از پرده تقوا به در افتادم و بس / پدرم نیز بهشت ابد از دست بهشت
گزینه د
در بیت «د»، کلمه «بهشت» دو بار آمده است. بهشت اول به معنی «رها کرد، واگذاشت» (از مصدر هِشتن) و بهشت دوم به معنی «فردوس» است. چون معنی متفاوت است، جناس تام داریم، نه تکرار.
4 در کدام بیت، آرایه «تصدیر» به کار رفته است؟
الف جان بی جمال جانان میل جهان ندارد / هرکس که این ندارد حقا که آن ندارد
ب قرار خواب و خورم چون بود در این ماتم / که هر دمم خبر آید ز نوح و از آدم
ج یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور / کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور
د دل می رود ز دستم صاحبدلان خدا را / دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا
گزینه ج
در بیت «ج»، کلمه «غم مخور» هم در انتهای مصراع اول و هم در انتهای مصراع دوم (یعنی انتهای بیت) تکرار شده است. تکرار کلمه در پایان دو مصراع (ردیف) معمولاً تصدیر محسوب نمی شود، اما اینجا چون در سوال به دنبال تصدیر هستیم و گزینه دیگری این ویژگی را ندارد، این مورد محتمل ترین گزینه است. (تعریف دقیق تصدیر تکرار در ابتدا و انتهای *بیت* است، نه لزوماً پایان دو مصراع).
5 کدام گزینه دارای آرایه تکرار نیست؟
الف من همانم که شبی عشق به تاراجش برد.
ب پرسان پرسان می روی ای رونق باغ روان.
ج گفتا که کیست بر در؟ گفتم کمین غلامت / گفتا چه کار داری؟ گفتم مها سلامت.
د دلم دیوانه شد دیوانه شد دیوانه دیوانه.
گزینه ب
در گزینه «ب»، واژه «پرسان پرسان» یک قید حالت است که از تکرار تکواژ ساخته شده و آرایه تکرار (واژه آرایی) محسوب نمی شود. گزینه های الف، ج، د هیچ کدام تکرار ندارند. *اصلاح: گزینه ج دارای تکرار "گفتا" و "گفتم" است. گزینه د دارای تکرار "دیوانه" است. پس فقط گزینه ب فاقد تکرار است.*
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه تکرار (واژه آرایی) را تعریف کنید.
تکرار یا واژه آرایی، آوردن یک واژه بیش از یک بار در یک بیت یا عبارت است، به شرطی که آن واژه در تمام موارد تکرار، معنای یکسانی داشته باشد. هدف از آن معمولاً تأکید بر مفهوم یا افزایش موسیقی کلام است.
7 واژه تکرار شده در بیت زیر کدام است و آیا آرایه تکرار دارد؟ چرا؟
خطا رفت و قلم بشکست و سر بشکست و دل بشکست
قلم را گر خطایی رفت پس تاوان سر با اوست
واژه تکرار شده «قلم» است. بله، آرایه تکرار دارد، زیرا کلمه «قلم» دو بار و هر دو بار به یک معنی (ابزار نوشتن) به کار رفته است.
8 تفاوت آرایه «تکرار» و «جناس تام» چیست؟ مثالی برای هر کدام بزنید.
در تکرار، یک واژه با معنای یکسان چند بار می آید. مثال: «یار مرا، غار مرا، عشق جگرخوار مرا» (تکرار «مرا»).
در جناس تام، یک واژه با شکل ظاهری یکسان اما با معانی متفاوت به کار می رود. مثال: «بهرام که گور می گرفتی همه عمر / دیدی که چگونه گور بهرام گرفت» (گور اول: گورخر / گور دوم: قبر).
9 آیا عبارت «فوج فوج» در بیت «خروشان و جوشان به کردار موج / فراز آمدند از کران فوج فوج» آرایه تکرار دارد؟ توضیح دهید.
خیر، آرایه تکرار (واژه آرایی) ندارد. «فوج فوج» یک واژه (قید حالت) است که از تکرار تکواژ «فوج» ساخته شده است. آرایه تکرار زمانی است که یک واژه کامل دو یا چند بار تکرار شود.
10 تکرار چه تأثیری بر موسیقی شعر دارد؟
تکرار یک واژه، به خصوص اگر واژه خوش آهنگی باشد یا در جایگاه های مهمی از بیت (مانند ابتدا، انتها یا کنار هم) تکرار شود، باعث ایجاد یا تقویت موسیقی درونی شعر می شود. این تکرار صداها و واژه ها، وزن و آهنگ کلام را دلنشین تر می کند و به حفظ انسجام صوتی شعر کمک می کند.
نتیجه گیری:
آرایه تکرار یا واژه آرایی، یکی از ساده ترین و در عین حال مؤثرترین ابزارهای شاعران و نویسندگان برای جان بخشیدن به کلام است. این آرایه با بازگویی هدفمند واژه ها، هم به گوش نوازی و موسیقی متن کمک می کند و هم باعث تأکید بر مفاهیم کلیدی و جلب توجه مخاطب می شود. اگرچه تشخیص آن معمولاً آسان است، اما توجه به شرط «یکسان بودن معنی» و تمایز آن از جناس تام و واژه های مرکب تکراری، نکتهٔ کلیدی در درک درست این آرایه ادبی است.