1736019749.png)
آرایه کنایه: هنر سخن در پرده!
تا حالا شده به جای اینکه منظورتان را مستقیم بگویید، از یک عبارت یا جمله ای استفاده کنید که یک معنی ظاهری دارد، اما منظور اصلی شما معنی پنهان آن است؟ مثلا وقتی به کسی که خیلی پرحرفی می کند می گویید: «چقدر روده درازی می کنی!»، منظور اصلی تان طولانی بودن روده او نیست، بلکه پرحرفی اش است. به این کار در ادبیات می گویند کنایه. کنایه یعنی پوشیده سخن گفتن؛ طوری که حرف ما دو لایه داشته باشد: یک لایه آشکار (معنی نزدیک و ظاهری) و یک لایه پنهان (معنی دور و اصلی) که معمولا منظور اصلی ما همان لایه پنهان است.
کنایه باعث می شود کلام ما زیباتر، مودبانه تر، تاثیرگذارتر و گاهی طنزآمیز شود. فهمیدن کنایه ها نیاز به کمی دقت و آشنایی با فرهنگ و زبان دارد و باید با توجه به متن و موقعیت، معنی پنهان آن ها را کشف کرد.
چگونه آرایه کنایه را پیدا کنیم؟
برای پیدا کردن کنایه، باید دنبال عبارت ها یا جمله هایی بگردیم که اگرچه یک معنی ظاهری و مستقیم دارند (که ممکن است در عالم واقعیت هم اتفاق بیفتد)، اما در آن متن یا موقعیت خاص، معنی دیگری از آن ها اراده شده است. این معنی دوم (معنی کنایی) معمولا یک صفت، حالت یا عملی است که نتیجه یا لازمهٔ معنی ظاهری عبارت است.
1745835339.png)
! فرق کنایه با دروغ چیست؟ در دروغ، گوینده قصد فریب دارد و حرفش با واقعیت مطابقت ندارد. اما در کنایه، معنی ظاهری ممکن است درست یا شدنی باشد، ولی منظور گوینده معنی پنهان است و قصدی برای فریب عمدی وجود ندارد؛ هدف تاثیرگذاری بیشتر یا رعایت ادب و... است.
مثال های متنوع از آرایه کنایه
بیایید با چند مثال، کنایه را بهتر بشناسیم:
بوی شیر از دهان آمدن
هنوز از دهان بوی شیر آیدش
همی رای شمشیر و تیر آیدش
معنی آشکار: هنوز دهانش بوی شیر می دهد.
معنی پنهان (کنایی): او هنوز کودک و بی تجربه است. (کنایه از صفت کودکی و خامی)
لغزیدن پا
دلا معاش چنان کن که گر بلغزد پای
فرشته ات به دو دست دعا نگه دارد
معنی آشکار: پای کسی بلغزد یا سُر بخورد.
معنی پنهان (کنایی): دچار خطا و اشتباه شدن یا گناه کردن.
رنگ نماندن / رنگ پریدن
نماند ایچ بر روی خورشید رنگ
به جوش آمده خاک بر کوه و سنگ
معنی آشکار: رنگ در چهره کسی نماندن.
معنی پنهان (کنایی): بسیار ترسیدن.
سر به گرد آوردن
بیامد که جوید ز ایران نبرد
سرِ هم نبرد اندر آرد به گرد
معنی آشکار: سر کسی را به خاک مالیدن یا گردآلود کردن.
معنی پنهان (کنایی): کشتن، نابود کردن، شکست دادن.
دست شستن از چیزی
آن را که چنین دردی، از پای در اندازد
باید که فرو شوید دست از همه درمان ها
معنی آشکار: دست خود را (از چیزی) شستن.
معنی پنهان (کنایی): ناامید شدن و دست کشیدن از آن چیز، رها کردن.
دست دادن (با هر کس)
چون بسی ابلیس آدم روی هست
پس به هر دستی نشاید داد دست
معنی آشکار: با کسی دست دادن (برای سلام یا پیمان).
معنی پنهان (کنایی): اعتماد کردن، پیمان بستن، دوستی کردن، همراه شدن.
صفات کنایی
دریادلان راه سفر در پیش دارند
پا در رکاب راهوار خویش دارند
برخی صفات به تنهایی معنای کنایی دارند. «دریادل» کنایه از انسان بخشنده، شجاع و با همت بلند است.
تو به هنگام سخن گر نشوی موی شکاف
کس نیابد ز دهان تو نشان، یک سرِ موی
«موی شکاف» کنایه از انسان بسیار دقیق، نکته سنج و باریک بین است.
کنایه های فرمولی و رایج
بعضی ساختارهای کنایی در زبان فارسی وجود دارند که با تغییر یک کلمه، می توان کنایه های جدیدی ساخت:
- از شراب عشق مست بودن -> کنایه از عاشق بودن
- از شراب غرور مست بودن -> کنایه از مغرور بودن
- از شراب بخشندگی مست بودن -> کنایه از بسیار بخشنده بودن
و صفات کنایی رایج دیگر:
- سبک مغز: کنایه از نادان، کم خرد
- سیه رو / روسیاه: کنایه از شرمنده، گناهکار، بدنام
- سرخ رو / روسفید: کنایه از سربلند، موفق، شاداب
- حلقه به گوش: کنایه از مطیع، فرمانبردار
- تنگ دست: کنایه از فقیر، نیازمند
تمرین برای یادگیری بهتر
حالا شما سعی کنید معنی کنایی عبارت های مشخص شده را بگویید:
1 «فلانی پایش لب گور است.»
کنایه از نزدیک بودن مرگ، بسیار پیر بودن.
2 در بیت «تهمتن چنین داد پاسخ که جنگ / نه زیبنده باشد نه رویای رنگ»، «رویای رنگ» کنایه از چیست؟
کنایه از آبرو، اعتبار، ارزش، شایستگی.
3 عبارت «فلانی آب در هاون می کوبد» کنایه از چیست؟
کنایه از کار بیهوده و بی نتیجه انجام دادن.
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه کنایه
1 شکل رایج کنایه: کنایه اغلب در قالب یک جمله (مثل: فلانی دستش به دهانش می رسد) یا یک عبارت مصدری (مثل: دست از پا خطا نکردن) یا یک صفت مرکب (مثل: پاک دامن) می آید.
2 ارتباط منطقی: همیشه بین معنی ظاهری (حقیقی) و معنی پنهان (کنایی) یک ارتباط عقلی یا تجربی وجود دارد (رابطهٔ لزوم). مثلاً کسی که دستش تنگ است (معنی ظاهری)، فقیر است (معنی کنایی).
3 کنایه و ضرب المثل: بسیاری از ضرب المثل ها نوعی کنایه هستند که معنی پنهان آن ها در طول زمان بین مردم تثبیت شده است (مانند: آش کشک خاله بودن).
4 نقش کنایه: کنایه به نویسنده کمک می کند منظورش را به طور غیر مستقیم، کوتاه تر، زیباتر، مؤدبانه تر یا حتی با طعنه بیان کند.
! تفاوت کنایه و ایهام: این دو آرایه گاهی اشتباه گرفته می شوند. تفاوت های اصلی آن ها طبق کتاب درسی این هاست:
- شکل ظاهری: کنایه معمولا یک عبارت یا جمله است، اما ایهام معمولا در یک واژه یا گاهی گروه اسمی اتفاق می افتد.
- درک معنی: فهمیدن معنی پنهان کنایه معمولا آسان تر است و با کمی دقت به دست می آید. اما درک معنی دوم (و گاهی سوم) ایهام معمولا سخت تر است و نیاز به دانش و توجه بیشتری دارد.
- ثبات معنایی: یک عبارت کنایی (مثل دامن کشیدن) معمولا در بیشتر متن ها همان معنی کنایی (ترک کردن، دوری کردن) را می دهد. اما یک واژهٔ ایهام دار (مثل مِهر) لزوما در همه جا ایهام ندارد و ممکن است فقط در یکی از معانی اش (مثلا فقط به معنی خورشید) به کار رفته باشد.
سوالات پرتکرار کنایه در امتحانات و کنکور
کنایه یکی از آرایه های پرتکرار در سوالات ادبیات فارسی است. بیایید چند نمونه را تمرین کنیم.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 در کدام گزینه، کنایه به کار رفته است؟
الف علم بال است مرغ جانت را / بر سپهر او برد روانت را
ب ده روزه مهر گردون افسانه است و افسون / نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا
ج چون بسی ابلیس آدم روی هست / پس به هر دستی نشاید داد دست
د الا ای یوسف مصری که کردت پادشاهی مصر / پدر در قعر زندان مانده از غم می کند افغان
گزینه ج
در گزینه «ج»، عبارت «دست دادن» کنایه از اعتماد کردن یا پیمان بستن است.
بررسی گزینه های دیگر: الف) تشبیه بلیغ (علم بال است). ب) ممکن است «ده روزه مهر گردون» کنایه از عمر کوتاه و بی وفایی دنیا باشد، اما کنایه در گزینه ج صریح تر و رایج تر است. د) تلمیح به داستان حضرت یوسف (ع).
2 کدام عبارت کنایه از «فقر و تنگدستی» است؟
الف دست و پا گم کردن
ب دست به سیاه و سفید نزدن
ج دست شستن از دنیا
د دست تنگ بودن
گزینه د
عبارت «دست تنگ بودن» یا صفت «تنگ دست» کنایه رایج از فقر و نیازمندی است.
بررسی گزینه های دیگر: الف) کنایه از هول شدن و سراسیمگی. ب) کنایه از تنبلی و کار نکردن. ج) کنایه از ترک علاقه به دنیا و زهد ورزیدن.
3 در بیت «از آن مرد دانا دهان دوخته است / که بیند که شمع از زبان سوخته است»، عبارت «دهان دوخته بودن» کنایه از چیست؟
الف غذا نخوردن
ب سخن نگفتن
ج گریه نکردن
د بیمار بودن
گزینه ب
«دهان دوخته بودن» کنایه از سکوت کردن و حرف نزدن است (به قرینه مصراع دوم که از مضرات زبان/سخن گفتن صحبت می کند).
4 کدام گزینه کنایه ندارد؟
الف تا مرد سخن نگفته باشد / عیب و هنرش نهفته باشد
ب برو کار می کن مگو چیست کار / که سرمایهٔ جاودانی است کار
ج هر که بامش بیش برفش بیشتر
د بخور تا توانی به بازوی خویش / که سعیت بود در ترازوی خویش
گزینه ب
گزینه «ب» یک پند و اندرز مستقیم برای کار کردن است و عبارت کنایی مشخصی در آن دیده نمی شود.
بررسی گزینه های دیگر: الف) «نهفته بودن عیب و هنر» می تواند کنایه از ناشناخته بودن شخصیت پیش از سخن گفتن باشد. ج) ضرب المثل است و کنایه از اینکه هر که ثروت و مقام بیشتری دارد، گرفتاری و مسئولیت بیشتری هم دارد. د) «به بازوی خویش خوردن» کنایه از با تلاش و زحمت خود امرار معاش کردن است.
5 مفهوم کنایی عبارت «فلانی ریش سفید کرده» چیست؟
الف بسیار پیر شده است
ب بسیار ثروتمند شده است
ج به مقام بالایی رسیده است
د بسیار باتجربه و کارآزموده است
گزینه د
عبارت «ریش سفید کردن» یا صفت «ریش سفید» اگرچه به پیری هم اشاره دارد، اما مفهوم اصلی کنایی آن، داشتن تجربه زیاد، کارآزمودگی و کسب احترام در اثر گذر عمر و کسب تجربه است، نه صرفا پیری.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 آرایه کنایه را تعریف کنید.
کنایه در اصطلاح ادبی، به کار بردن یک عبارت یا جمله در معنای غیرمستقیم و پنهان آن است، به طوری که بین معنی ظاهری (نزدیک) و معنی پنهان (دور یا لازم معنی) رابطه ای وجود داشته باشد و معمولا معنی پنهان، مقصود اصلی گوینده است.
7 در بیت «هنر به چشم عداوت بزرگ تر عیب است / گل است سعدی و در چشم دشمنان خار است»، کنایه ای وجود دارد؟ توضیح دهید.
بله، عبارت «در چشم دشمنان خار بودن» کنایه است.
توضیح: معنی ظاهری این است که کسی واقعا مانند خار در چشم دشمن باشد، اما معنی پنهان و کنایی آن، مورد نفرت و دشمنی بودن یا باعث آزار و ناراحتی دیگران شدن است.
8 کنایه در عبارت «سماورشان همیشه روشن است» چیست؟
این عبارت کنایه از مهمان نوازی و گشاده دستی و آمادگی همیشگی برای پذیرایی از مهمان است.
9 در بیت «چو دخلت نیست خرج آهسته تر کن / که می خوانند ملاحان سرودی»، عبارت «خرج آهسته تر کردن» چه مفهومی را می رساند؟
این عبارت کنایه از قناعت کردن، صرفه جویی کردن و کمتر هزینه کردن است، به خصوص زمانی که درآمد کافی وجود ندارد.
10 تفاوت کنایه و ایهام را به طور خلاصه بیان کنید.
کنایه معمولا یک عبارت یا جمله است با یک معنی ظاهری و یک معنی پنهان که معنی پنهان مقصود اصلی است و درک آن نسبتا آسان است. ایهام معمولا در یک واژه اتفاق می افتد که دو یا چند معنی متفاوت دارد و ممکن است همه معانی مورد نظر باشد و درک معنی های دورتر آن معمولا سخت تر است.
نتیجه گیری:
آرایه کنایه یکی از ابزارهای قدرتمند زبان فارسی است که به ما اجازه می دهد با ظرافت و زیبایی بیشتری سخن بگوییم. با درک معنی پنهان در پس عبارت ها و جمله های کنایی، می توانیم به عمق بیشتری از پیام نویسنده یا شاعر پی ببریم و از هنرنمایی های زبانی لذت ببریم. شناخت کنایه های رایج و تمرین در تشخیص معنی پنهان، کلید تسلط بر این آرایه جذاب و پرکاربرد است.