آموزش جامع ترصیع و موازنه

(برون / درون): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
(قال / حال): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
چون تمام کلمات متناظر، سجع متوازی دارند، آرایه ترصیع است (و در نتیجه موازنه هم هست).

(جهان / حفره‌کن): هم‌وزن نیستند.
(زندان / زندان): تکرار، هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
(زندانیان / وارهان): هم‌وزن، هم‌قافیه نیست (متوازن).
چون همه کلمات متناظر هم‌وزن نیستند (جهان/حفره‌کن)، موازنه کامل وجود ندارد. اما بین بقیه کلمات، هم متوازی و هم متوازن دیده می‌شود. در این موارد، اگر بیشتر کلمات هم‌وزن باشند، آن را موازنه در نظر می‌گیرند. (ترصیع قطعاً نیست).

(یاد / نام): هم‌وزن، هم‌قافیه نیست (متوازن).
(مونس / نیست): هم‌وزن نیستند.
(روانم / زبانم): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
چون همه کلمات متناظر هم‌وزن نیستند، موازنه کامل وجود ندارد. اما به دلیل وجود هماهنگی وزنی و قافیه‌ای در برخی کلمات، می‌توان گفت رگه‌هایی از موازنه در بیت دیده می‌شود. (ترصیع نیست).

گزینه ب

ترصیع شرط سخت‌تری دارد (هم‌وزنی + هم‌قافیگی همه کلمات متناظر) و بنابراین نوع خاصی از موازنه محسوب می‌شود (که فقط شرط هم‌وزنی دارد).

گزینه ب

(مرده / کوزه): هم‌وزن نیست.
(شنیدی / خریده): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
(سخن / لبی): هم‌وزن نیست.
(گوید / جوید): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
چون همه کلمات متناظر هم‌وزن نیستند، ترصیع و موازنه کامل وجود ندارد. اما به دلیل وجود هماهنگی در برخی کلمات، می‌توان آن را موازنه ناقص در نظر گرفت (یا گزینه دقیق‌تر، هیچ‌کدام). *با توجه به گزینه‌ها، موازنه محتمل‌ترین پاسخ است.*

گزینه الف

در بیت الف:
(پادشاهان / حاجبان): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
(کمِ تو / درِ تو): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
(را / را): تکرار (متوازی).
(خوانند / رانند): هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی).
چون همه کلمات متناظر سجع متوازی دارند، ترصیع کامل وجود دارد.
بیت ب: (طبیب/امید) متوازن، (بیماران/امیدواران) متوازی -> موازنه.
بیت ج و د فاقد این آرایه‌ها هستند.

گزینه د

در بیت د:
(قدر / بس): هم‌وزن نیست.
(وقت / خجالت): هم‌وزن نیست.
(ار / که): هم‌وزن.
(نشناسد / ازین): هم‌وزن نیست.
(دل / حاصل): هم‌وزن.
(و / اوقات): هم‌وزن نیست.
(کاری / بریم): هم‌وزن نیست.
(نکند /):
*اصلاح: در بیت د، کلمات متناظر (قدر/بس)، (وقت/خجالت)، (ار/که)، (نشناسد/ازین)، (دل/حاصل)، (و/اوقات)، (کاری/بریم)، (نکند/ ): به نظر نمی‌رسد موازنه وجود داشته باشد.*
*بررسی مجدد گزینه‌ها:*
الف) باران/با، اشکم/پختگان، ... موازنه ندارد.
ب) در/من، رفتن/خود، جان/به، از/چشم، بدن/خویشتن، گویند/دیدم، هر/که، نوعی/جانم، سخن/می‌رود -> بین «بدن»، «سخن»، «خویشتن» سجع متوازی هست، اما موازنه کامل بین دو مصراع وجود ندارد.
ج) بگذار/کز، تا/سنگ، بگرییم/ناله، چون/خیزد، ابر/روز، در/وداع، بهاران/یاران -> (بهاران/یاران) متوازی، بقیه عمدتاً هم‌وزن نیستند.
*نتیجه: به نظر می‌رسد در هیچ‌کدام از گزینه‌ها موازنه به معنای دقیق وجود ندارد. سوال احتمالاً ایراد دارد یا برداشتی خاص از موازنه مد نظر بوده است.*

گزینه الف

در بیت الف:
(مکن / جهان): هم‌وزن نیست.
(کاری / با): هم‌وزن نیست.
(که / این): هم‌وزن.
(بر / فراخی): هم‌وزن نیست.
(پا / تنگت): هم‌وزن نیست.
(سنگت / آیو): هم‌وزن نیست.
(آیو /):
*اصلاح: بیت الف موازنه دارد. کلمات «سنگت آیو» و «تنگت آیو» در پایان دو مصراع هم‌وزن و هم‌قافیه (متوازی) هستند. کلمات متناظر دیگر: (مکن/جهان)، (کاری/بااین)، (که/فراخی)، (برپا/تنگت). در این حالت موازنه کامل نیست، اما هماهنگی پایانی قوی است. *
بیت ب: (یکدیگرند/گوهرند) متوازی، سایر کلمات متناظر هم‌وزن نیستند.
بیت ج و د فاقد موازنه هستند.
*نتیجه: گزینه الف محتمل‌ترین گزینه برای موازنه است، هرچند کامل نیست.*

تفاوت اصلی در شرط هماهنگی کلمات متناظر است. در ترصیع، همه کلمات متناظر باید هم‌وزن و هم‌قافیه (سجع متوازی) باشند. اما در موازنه، کافی است که همه (یا اکثر) کلمات متناظر فقط هم‌وزن (سجع متوازن) باشند (ممکن است برخی هم‌قافیه هم باشند، اما لازم نیست).

(پردهیان / پرده): هم‌وزن نیست.
(غیب / دل): هم‌وزن.
(را / که): هم‌وزن.
(دهر / بر): هم‌وزن.
(دریده / جهان): هم‌وزن نیست.
(پرده‌شان / می‌فکند نوردشان): هم‌وزن نیست.
چون همه کلمات متناظر هم‌وزن نیستند، نه ترصیع است و نه موازنه کامل. *احتمالاً سوال ایراد دارد یا بیت برای این آرایه‌ها مناسب نیست.*

(پاسخ می‌تواند متفاوت باشد) نمونه:
«ما برون را ننگریم و قال را / ما درون را بنگریم و حال را»
(کلمات برون/درون و قال/حال هم‌وزن و هم‌قافیه‌اند).

(پاسخ می‌تواند متفاوت باشد) نمونه:
«هم عقل دویده در رکابت / هم شرع خزیده در پناهت»
(عقل/شرع: متوازن؛ دویده/خزیده: متوازی؛ رکابت/پناهت: متوازی. چون همه هم‌وزن هستند، موازنه است).

کاربرد اصلی ترصیع و موازنه، ایجاد موسیقی درونی قوی و توازن در بیت یا عبارت است. این آرایه‌ها با هماهنگ کردن وزن و گاهی قافیه کلمات متناظر در دو بخش کلام، به شعر یا نثر آهنگی دلنشین و ساختاری منسجم می‌بخشند و آن را گوش‌نوازتر و به‌یادماندنی‌تر می‌کنند. ترصیع به دلیل هماهنگی کامل‌تر، موسیقی قوی‌تری ایجاد می‌کند.