1736019749.png)
آرایه سجع: موسیقی دلنشین کلمات در نثر!
تا به حال به نوشته هایی برخورد کرده اید که جملاتش آهنگ خاصی دارند و کلمات پایانی جمله ها شبیه به هم هستند؟ مثل وقتی می گوییم: «توانگری به هنر است، نه به مال؛ و بزرگی به عقل است، نه به سال.» در اینجا کلمات «مال» و «سال» باعث زیبایی و خوش آهنگی جمله شده اند. به این هماهنگی و شباهت کلمات پایانی در جمله ها یا عبارت های نثر، آرایه سجع می گویند. سجع در واقع مثل قافیه در شعر است، اما در نثر به کار می رود و به کلام، وزن و موسیقی می بخشد.
پس سجع یعنی آوردن کلماتی در پایان دو یا چند جمله یا عبارت کوتاه که در واج ها یا حروف پایانی، یا وزن (آهنگ و ریتم)، یا هر دو مشترک باشند. این هماهنگی باعث خوش آهنگی و تاثیرگذاری بیشتر کلام می شود و خواندن متن را لذت بخش تر می کند.
چگونه آرایه سجع را تشخیص دهیم؟
برای پیدا کردن سجع، این مراحل را دنبال کنید:
- متن نثر را بخوانید و به کلماتی که در پایان جمله ها یا عبارت های کوتاه (معمولاً جایی که ویرگول یا نقطه می آید) قرار دارند، دقت کنید.
- ببینید آیا این کلمات پایانی از نظر حروف آخر شبیه به هم هستند؟
- بررسی کنید آیا این کلمات از نظر وزن و آهنگ (تعداد هجاها و ریتم خواندنشان) شبیه به هم هستند؟
- اگر کلمات پایانی در حروف آخر، یا در وزن، یا در هر دو مورد شبیه باشند، آرایه سجع وجود دارد.
انواع سجع: سه برادر هماهنگ!
سجع بر اساس نوع هماهنگی بین کلمات پایانی، به سه نوع تقسیم می شود:
۱. سجع متوازی (کامل ترین نوع)
این نوع سجع، زیباترین و کامل ترین نوع است. در سجع متوازی، کلمات پایانی جمله ها هم حروف آخرشان یکی است و هم وزن (آهنگ) یکسانی دارند؛ یعنی کاملاً هم وزن و هم قافیه هستند.
مثال های سجع متوازی
«منّت خدای را عَزَّ وَ جَل که طاعتش موجب قُربَت است و به شُکر اندرش مزید نِعمَت.» (گلستان سعدی)
(کلمات «قربت» و «نعمت» هم در حرف آخر (ت) و هم در وزن یکی هستند).
«بزرگان گفته اند: دولت، نه به کوشیدن است؛ چاره، کم جوشیدن است.»
(کلمات «کوشیدن» و «جوشیدن» هم وزن و هم قافیه اند).
«جوانمرد که بخورد و بدهد، بِه از عابد که روزه دارد و بِنَهد.» (گلستان سعدی)
(کلمات «بدهد» و «بنهد» هم وزن و هم قافیه اند).
۲. سجع مُطَرَّف (فقط آخرش شبیه)
در این نوع سجع، کلمات پایانی جمله ها فقط در حروف آخر یکسان هستند، اما وزن و آهنگ متفاوتی دارند.
مثال های سجع مطرّف
«به نام آن خدایی که نام او راحتِ روح است و پیغام او مِفتاح فُتوح.» (تفسیر کشف الاسرار)
(کلمات «روح» و «فتوح» حرف آخرشان یکی است (ح)، اما وزنشان فرق دارد).
«پادشاهی او راست زیبنده، خدایی او راست درخورنده.» (تفسیر کشف الاسرار)
(«زیبنده» و «درخورنده» در حروف پایانی مشترکند، اما وزنشان یکی نیست).
«هر نَفَسی که فرو می رود مُمِدِّ حیات است و چون برمی آید مُفَرِّح ذات.» (گلستان سعدی)
(«حیات» و «ذات» حروف آخرشان یکی است (ات)، اما وزنشان متفاوت است).
۳. سجع متوازن (فقط آهنگش شبیه)
در سجع متوازن، کلمات پایانی جمله ها وزن و آهنگ یکسانی دارند (تعداد هجاها و ریتمشان یکی است)، اما حروف پایانی شان متفاوت است.
مثال های سجع متوازن
«پشت و پناه سپاه من بود، در دیده های دشمنان خار و بر روی دوستان خال.»
(کلمات «خار» و «خال» وزن یکسانی دارند، اما حروف آخرشان متفاوت است).
«فلان را مالِ بی شمار است و علمِ بی حساب.»
(کلمات «بی شمار» و «بی حساب» وزن و تعداد هجای یکسان دارند، ولی حروف آخرشان فرق می کند).
«ملک بی دین باطل است و دین بی ملک ضایع.» (کلیله و دمنه)
(«باطل» و «ضایع» هم وزن هستند، اما حرف آخرشان یکی نیست).
کاربرد سجع در شعر
اگرچه سجع عمدتاً در نثر به کار می رود، اما گاهی در شعر نیز برای افزایش موسیقی و زیبایی، به ویژه در درون مصراع ها یا بین کلمات پایانی دو نیم مصراع اول و دوم، استفاده می شود.
مثال سجع در شعر (سجع متوازی)
در رفتن جان از بدن، گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن، دیدم که جانم می رود
کلمات «بدن»، «سخن» و «خویشتن» در پایان اجزای کلام (قبل از ویرگول یا در انتهای مصراع اول) آمده اند و هم وزن و هم قافیه هستند و سجع متوازی ساخته اند.
من مانده ام مهجور از او، دیوانه و رنجور از او
گویی که نیشی دور از او، در استخوانم می رود
کلمات «مهجور»، «رنجور» و «دور» در پایان عبارت های کوتاه آمده اند و سجع متوازی دارند.
تمرین برای یادگیری بهتر
در جملات زیر، کلمات مسجع را پیدا کرده و نوع سجع آن ها را مشخص کنید.
1 «الهی، عذر ما بپذیر، بر عیب های ما مگیر.» (خواجه عبدالله انصاری)
کلمات مسجع: بپذیر، مگیر
نوع سجع: متوازی (هم وزن و هم قافیه)
2 «مال از بهر آسایش عمر است، نه عمر از بهر گرد کردن مال.» (گلستان سعدی)
کلمات مسجع: عمر، مال
نوع سجع: متوازن (هم وزن، ولی حرف آخر متفاوت)
3 «توانگری به قناعت به از توانگری به بضاعت؛ و بزرگی به عقل است، نه به سال.» (این قسمت سجع ندارد، اما اگر بود: «و بزرگی به فضل است نه به مال.»)
در جمله اصلی سجع بارزی بین «بضاعت» و «سال» وجود ندارد. اما در جمله اصلاح شده فرضی:کلمات مسجع: فضل، مال
نوع سجع: متوازن (هم وزن، حرف آخر متفاوت).
4 «هر که با بزرگان ستیزد، خون خود ریزد.» (گلستان سعدی)
کلمات مسجع: ستیزد، ریزد
نوع سجع: متوازی (هم وزن و هم قافیه)
نکات کنکوری و تکمیلی آرایه سجع
1 جایگاه سجع: سجع معمولاً در پایان جملات یا عبارت های کوتاه (قرینه) در نثر می آید. وجود حداقل دو جمله یا عبارت برای ایجاد سجع لازم است. اگر کلمات شبیه به هم در وسط جمله باشند یا هر دو در یک جمله بیایند، سجع محسوب نمی شود (مانند: کمال و جمال او را نهایت نیست).
2 ارزش انواع سجع: سجع متوازی (هم وزن و هم قافیه) از همه خوش آهنگ تر و باارزش تر است. بعد از آن سجع مطرف (فقط هم قافیه) و سپس سجع متوازن (فقط هم وزن) قرار دارند.
3 تلفظ تاریخی: گاهی برای تشخیص سجع در متون کهن، باید به تلفظ قدیمی کلمات توجه کرد. مثلاً در عبارت «... مُنکری که نکرد و مُسکری که نخورد.» از داستان خسرو، کلمه «نخورد» در قدیم «نَخَرد» تلفظ می شده و با «نکرد» سجع متوازی داشته است.
4 وزن هجایی: منظور از هم وزنی در سجع متوازن و متوازی، یکی بودن تعداد هجاها و الگوی هجاهای کوتاه و بلند است (وزن عروضی یا هجایی). نیاز نیست حتماً بر وزن صرفی عربی باشند، اگرچه کلماتی که وزن صرفی یکسان دارند (مثل «عالم» و «ظالم» هر دو بر وزن فاعل) معمولاً سجع قوی تر و زیباتری ایجاد می کنند.
5 نثر مُسَجَّع: به نثری که در آن از سجع به طور گسترده استفاده شده باشد، نثر مُسَجَّع می گویند. گلستان سعدی و بسیاری از متون عرفانی مانند کشف الاسرار و آثار خواجه عبدالله انصاری نمونه های برجسته نثر مسجع هستند.
سوالات پرتکرار سجع در امتحانات و کنکور
سجع یکی از آرایه های مهم در تحلیل نثر و گاهی شعر است و تشخیص نوع آن اهمیت دارد.
سوالات تستی (همراه با پاسخ تشریحی):
1 کدام نوع سجع از نظر هماهنگی کامل تر و خوش آهنگ تر است؟
الف سجع مطرّف
ب سجع متوازن
ج سجع متوازی
د همه به یک اندازه اند
گزینه ج
سجع متوازی کامل ترین نوع سجع است زیرا کلمات مسجع هم در وزن و هم در حروف پایانی یکسان هستند و بیشترین هماهنگی و موسیقی را ایجاد می کند.
2 در عبارت «ابر آذاری برآمد باد نوروزی وزید / وجه مِی می خواهم و مطرب که می گوید رسید»، نوع سجع بین کلمات مشخص شده چیست؟
الف مطرّف
ب متوازن
ج متوازی
د سجع ندارد
گزینه ج
کلمات «وزید» و «رسید» هم وزن هستند (هر دو: - U -) و هم در حروف پایانی (ـید) یکسانند. بنابراین، سجع متوازی دارند. (این نمونه سجع در شعر است).
3 در کدام گزینه سجع متوازن به کار رفته است؟
الف تدبیر کند بنده و تقدیر نداند / تدبیر به تقدیر خداوند نماند.
ب هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده.
ج آنکه از ما به جای ماند نام است / وانچه زو کام دل رسد کام است.
د محبت را غایت نیست از بهر آنکه محبوب را نهایت نیست.
گزینه ب
در گزینه «ب»، کلمات «زاینده» و «پاینده» هم وزن هستند اما حروف پایانی شان یکی نیست (ه / ه). *اصلاح: «زاینده» و «پاینده» هم وزن و هم قافیه هستند، پس سجع متوازی دارند.*
بگذارید گزینه ها را دوباره بررسی کنیم:
الف) نداند / نماند -> متوازی.
ب) زاینده / پاینده -> متوازی.
ج) نام / کام -> متوازی.
د) غایت / نهایت -> متوازی.
*نتیجه: به نظر می رسد در هیچ کدام از گزینه ها سجع متوازن وجود ندارد و همه متوازی هستند. احتمالاً منظور طراح سوال از گزینه «ب» بوده که شاید وزن را یکی ولی قافیه را متفاوت در نظر گرفته باشد، اما طبق تعریف رایج، اینها متوازی هستند. اگر مجبور به انتخاب باشیم، ممکن است تفاوت جزئی در تلفظ مد نظر بوده باشد، اما بر اساس نوشتار، همه متوازی اند.* (پاسخ دقیق تر: احتمالاً سوال ایراد دارد یا نیاز به بازنگری در تعاریف داده شده است. اما اگر سوالی به این شکل بیاید، ممکن است طراح، «زاینده» و «پاینده» را به دلیل تفاوت در حرف قبل از «نده» (ی/ی) متوازن در نظر گرفته باشد، که دقیق نیست.)
4 در عبارت «طالب علم عزیز است و طالب مال ذلیل»، چه نوع سجعی بین کلمات مشخص شده وجود دارد؟
الف مطرّف
ب متوازن
ج متوازی
د ترصیع
گزینه ب
کلمات «عزیز» و «ذلیل» هم وزن هستند (هر دو بر وزن فعیل و دارای الگوی هجایی U - -)، اما حروف پایانی آن ها متفاوت است (ز / ل). بنابراین، سجع متوازن دارند.
5 کدام گزینه شرط اصلی برای وجود سجع در نثر است؟
الف کلمات باید هم معنی باشند.
ب کلمات باید در پایان جملات یا عبارات مستقل بیایند.
ج کلمات باید حتماً هم وزن باشند.
د کلمات باید حتماً حروف پایانی یکسان داشته باشند.
گزینه ب
شرط اصلی سجع این است که کلمات هماهنگ در پایان دو یا چند جمله یا عبارت مستقل (قرینه) قرار بگیرند تا موسیقی و توازن ایجاد شود. اگر کلمات مشابه در وسط جمله یا هر دو در یک جمله باشند، سجع محسوب نمی شود.
سوالات تشریحی (همراه با پاسخ کامل):
6 سجع را تعریف کنید و بگویید کاربرد اصلی آن در کدام نوع متن (شعر یا نثر) است؟
سجع به هماهنگی و شباهت کلماتی گفته می شود که در پایان جمله ها یا عبارت های کوتاه قرار می گیرند. این هماهنگی می تواند در حروف پایانی، وزن (آهنگ) یا هر دو باشد. کاربرد اصلی سجع در نثر است و باعث ایجاد موسیقی و زیبایی در آن می شود، اگرچه گاهی در شعر نیز به کار می رود.
7 انواع سجع را نام ببرید و تفاوت اصلی سجع متوازی و مطرف را بنویسید.
انواع سجع عبارتند از: متوازی، مطرّف، متوازن.
تفاوت اصلی سجع متوازی و مطرف در وزن کلمات است: در سجع متوازی، کلمات هم در حروف پایانی و هم در وزن یکسان هستند (کامل ترین هماهنگی). اما در سجع مطرف، کلمات فقط در حروف پایانی یکسانند و وزن متفاوتی دارند.
8 نوع سجع را در عبارت زیر مشخص کنید: «الهی، آفریدی رایگان، روزی دادی رایگان، بیامرز رایگان.»
کلمه «رایگان» سه بار در پایان عبارت ها تکرار شده است. چون کلمه عیناً تکرار شده، این آرایه تکرار است، نه سجع. (سجع بین کلمات *متفاوت* که شبیه هستند رخ می دهد، یا اگر کلمه دقیقاً تکرار شود، به آن ترصیع یا موازنه هم می گویند، اما در کتاب های درسی معمولاً تکرار در نظر گرفته می شود).
9 در عبارت «رحمت او عام است و نعمت او تمام»، آیا بین «عام» و «تمام» سجع وجود دارد؟ نوع آن چیست؟
بله، بین «عام» و «تمام» سجع وجود دارد.
این دو کلمه در حرف پایانی (م) یکسان هستند، اما وزنشان متفاوت است («عام» یک هجا، «تمام» دو هجا). پس نوع سجع مطرف است.
10 یک جمله مسجع (دارای سجع) بنویسید.
(پاسخ می تواند متفاوت باشد) نمونه:
- هر که بامش بیش، برفش بیشتر. (این یک جمله است و نیاز به جمله دوم دارد تا سجع کامل شود، اما مفهوم مسجع دارد).
- خداوندا، در کارها گشایشی فرما و در دل ها آسایشی بخش. (گشایشی/آسایشی: سجع متوازی).
- دانش، چراغ راه است و نادانی، سبب گمراهی. (راه/گمراهی: سجع مطرف).
نتیجه گیری:
آرایه سجع، همچون قافیه در شعر، به نثر فارسی روح و موسیقی می بخشد و آن را از حالت خشک و بی روح خارج می کند. این آرایه با ایجاد هماهنگی آوایی و وزنی بین کلمات پایانی جملات، کلام را دلنشین تر، گیراتر و به یادماندنی تر می سازد. شناخت انواع سجع (متوازی، مطرف و متوازن) و تشخیص آن در متون، به درک بهتر زیبایی های نثر فارسی، به ویژه آثار کلاسیک و عرفانی، کمک شایانی می کند.